Nasıl düşünüyoruz?

Düşünce nedir? Doğuştan beri var olan bir yetenek midir? Çeşitleri ve özellikleri nelerdir? Düşünme neden önemlidir? Düşünmenin hangi aşamaları vardır?

Düşünce, insan varoluşunun en önemli boyutlarından biri. Yalın haliyle düşünce; tefekkür etmek, bir sonuca varmak amacıyla incelemek, karşılaştırmak ve aradaki ilgilerden yararlanarak düşünce üretmek, zihni yetiler oluşturmak, muhakeme etmek, aklından geçirmek, göz önüne getirmek, zihniyle arayıp bulmak, akıl etmek, ne olabileceğini önceden kestirmek, tasarlamak şeklinde tanımlanıyor.

Tüm bu soyut kavramlar düşüncenin tatmin edici bir izahını vermese de yakın anlam sunuyor.

Düşünmek, duyum ve izlenimlerden ayrı olarak aklın bağımsız ve kendine özgü durumu. Karşılaştırmalar yapma, ayırma, birleştirme, bağlantıları ve biçimleri kavrama yetisi. Akıl sahiplerine doğuştan bağışlanmış bir yetenek. İnsanı hayvanlardan ayıran, insan zihninin yüksek işlevlerinden biri: Düşünmek.

Düşünme çeşitleri nelerdir?

Düşünce, düşünme eyleminin bir sonucu. İstem dışı düşünme, istemli düşünme, istenmeyen düşünce, isteyerek düşünme, bilimsel düşünme, mantıklı düşünme, mantık dışı düşünce, kuşkucu düşünce, somut düşünce, kalıplaşmış düşünce, hezeyan gibi pek çok düşünme çeşidinden bahsetmek mümkün.

Muhakeme, irade, önsezi, sezgi, öngörü, kültürümüzün asli unsurlarından feraset, basiret, akıl, zihin, fehim gibi kavramlar da düşünme eylemi ve düşünceyle yakın ilişkisi olan kavramlar. Tahayyül etme, hayal etme, zihinsel kurgulama, zihinsel tasarım, zihinde canlandırma da ilişkili kavramlar.

Daha da ötesi, gözlerimiz açıkken farkında olmadan aklımızdan geçen olay ve nesneler ya da bunların değişik düzeydeki tasarımları; bilgisayar başındayken zihnimizde canlanan olaylar; pencereden dışarı bakarken aklımızdan geçenler ya da beklenmedik bir şekilde oraya buraya giden düşüncelerimiz düşünme ve düşüncenin farklı şekillerini oluşturuyor.

Gözlerimiz kapalıyken -istemesek bile- aklımıza gelenler ya da aklımızdan geçenler… Bunlar uyanıkken gördüğümüz düşler’ şeklinde yorumlanabilir. Hatta, uykumuzda zihnimizden geçenler; yani rüyalarımız… Rüyalarda da bilinç var ve rüyalarda da düşünüyoruz.

Düşünmenin derinliği

Kültürümüzde yer alan tefekkür etme anlamıyla düşünme; bir problem karşısında bir fikir ya da inanç üretme eylemi. Düşünme, insanda kavramsal olarak doğuştan var olan ancak potansiyelin hayata geçirilmesi için cesaret isteyen, kolay olmayan aktif bir eylem.

Düşünmenin ne olduğunu anlamak, ne olmadığını açıklayarak mümkün.

Düşünme, önyargıların yerini değiştirmek değil, başkasının adına düşünmek ya da onun düşüncesini taklit etmek de değil keza. Bir kitabı okuduktan sonra yazarın fikirlerini benimsemek, onun gibi düşünmek değil.

Düşünebilmek bir iklim, bir atmosfer işi. Sorgulamayan bir toplumda “düşünme”den bahsedilemez. “Mesele” kelimesi Arapça “seele” soru sormak kökünden gelmekte. Düşünme, meselesi olanların, soru ve sorunu olanların, çözüm arayışında, gayretinde, çözüm odaklı olanların icraati.

İnsanın dünyada “kul olma” meselesi var. İnsan ile Cenabı Hak arasında engellerin kaldırılması, O’nun hoşnutluğunu sağlama çabası söz konusu.

Soru sormak, bir anlamıyla düşünmeye düşünmeyi emretmek, her sorunun yeni bir soruyu açması hali. Asli sorunlar, tabiatı itibariyla cevabı beraberinde taşımaz, cevapları kolay gelmez.

Yüce Yaratıcımız’ın insanlarla konuşması, İlahi Kelamı olan Kur’anı Kerim’e sorduğumuz sorular, okuduğumuz ayet-i kerimelerde yer alan yeni bir soru ile ufkumuzu açar. Düşünme de böylesi bir diyalog, karşılıklı iletişim hadisesi.

Düşüncenin aşamaları

Düşünce süreci bir sorun ile karşılaşma, sorunun sınırlarını belirleme ve netleştirme, mantıksal bir çözüm arama gibi aşamalardan oluşuyor. Düşüncenin bir adım daha gelişmiş hali derinlemesine düşünme; merak, önyargılardan uzak olma, açık fikirli olma ve şüpheci olma ve sebat etme aşamalarını içeriyor.

İyi düşünebilen kişinin günlük hayattan belli başlı özellikleri şöyle sayılabilir: 

· Sorunlu durumlardan rahatsızlık duymaz ve belirsizliğe karşı hoşgörülüdür.

· Kendi kendini eleştirir ve çözüm yolları arar.

· Acele etmeksizin düşüncesini olgunlaştırarak, dikkatli ve yansıtıcı bir düşünmeye sahiptir.

· Akıl yürütmeye, akılcılığa değer verir, içgüdüsel değil, duygularına kapılmaksızın duygulu davranır. Ayrıntılara hakim olmanın etkili olduğuna inanır.

· Amacı bulmada dikkatli ve geniş düşünür.

· Sorgular ve gerekli olduğunda amacı değiştirir.

· Çoklu ve farklı ihtimallere açıktır, alternatif çözüm yollarını dikkate alır.

· İhtimalleri, seçenekleri değerlendirirken dikkatli ve geniş düşünür.

· Tercih ettiği seçeneğin tersine kanıtları bulma eğilimindedir, tutucu değildir.

· Bir olay hakkında karara/yargıya varmadan önce ilk etapta güçlü görünen ihtimalin aleyhinde ve zayıf olan ihtimalin lehinde tüm kanıtları bilinçli bir çabayla değerlendirir.

Düşünmenin ötesi, Kritik analitik düşünme

Derinlemesine düşünmenin bir ileri adımı ise kritik ve analitik düşünme. Yaratılıştan bağışlanmış zihinsel yeteneklerle aktif bir biçimde edinilmiş bilgilerin akla uygun değerlendirilmesi ve uygulamaya geçilmesi süreci. Eleştirel, çözümleyici ve tutarlı bilgi ekseninde zihniyetin değiştirilmesini öngören bir entelektüel uğraş ve bir var olma tarzı.

Gerçekten benimsendiğinde, “Hayatı nasıl anlamlandırabilirim?”, “Nasıl daha iyi bir insan/Müslüman olabilirim?” eksenine geçiren derinlikli bir olgu. Bu arayışa ve kavrayışa gönül verenlerin sorumluluklarını yerine getirmesiyle hayata geçmesi mümkün olan bir düstur.

Mesela bireysel anlamda kişinin elindeki fidanı dikmesi ya da evinin önünü temizlemesi, toplumsal anlamda da kolektif bir dönüşüme, değişime tahammül edilmesi ve dönüştürülmesine çaba göstermesi.

Kritik analitik düşünme, teorik olan bilginin pratikte iş görmediği noktada basiret ve feraset ile pratikteki pek çok şeyi çözümlemek; teoriyle pratiği kıvama getirmek demek.

Kritik analitik düşünme, gelenek ve modern arasında tarihsel yürüyüş yapmak, ikisi arasında yol açabilmek, cevapların arkasındaki soruları ve sorunları bilmek, karşılaştırma ve sentez yoluyla ilkesel içsel kavrayışı yeniden oluşturmak, çağa uygun sensörleri açık tutmak, anlam eşiği üretmek.

Nicelikten bağımsız nitelik odaklı bir uğraş; gönüllü olarak hakikatin peşinde icra edilen dinamik bir faaliyet.