Atıklar ve İleri DönüşümAtıklar ve İleri Dönüşüm

Kırsal kesimle bağı bulunanlarımızın hafızasında tatlı hatıralar vardır mutlaka. 

Bahçeden gelen enfes kokulu sebze-meyvelerle leziz yemeklerin yapılışı, yemek artıklarının hayvanlara doğal yem oluşu, çam sakızının yaralara merhem oluşu, sarımsak kokusunun sinek ve haşereleri kovuşu, taze yumurtanın sarısının parlayışı, yumurta kabuklarının ve sebze artıklarının mineral kattığı bahçeyi, dolaşan tavukların gübreleyişi, rüzgarın esintisi yahut derenin akışıyla değirmenin dönüşü, ambalajların dikkatle muhafaza edilip yeniden kullanılışı, koyunların yünlerinden dinlenme eşyalarının binbir emekle işlenişi, kışın yanan sobanın/kuzinenin üzerinde çaydanlığın kaynayışı, ateş ya da sıcak değerlendirilerek yemişlerin kurutuluşu ve közlenişi, kıyafetlerin -aslında kimyasal bir kirlilik aracı bulunmasa da -kirlenmemesine özen gösterilişi, mahsullerin ve pişirilen yemeklerin komşularla paylaşılarak bereketlenişi, her bir eşyanın gerekirse elden geçirilerek yeniden değerlenişi ve eskimeye meydan okuyuşu… Tüm bu sahneler yaratılmış varlıklar olarak tabiatla bağımız devam ettiği ölçüde tüketeceği kadar üretme sorumluluğunu ve diğer canlılarla bir arada-bir bütünün parçası olma bilincini de taşıdığımızı gösteriyor.   

Modern şehir hayatımızda kullanım alışkanlıklarımız ve yaşam biçimimizle dünyanın doğal kaynakları, yaban hayatı ve doğal alanları üzerinde ciddi bir ayak izi bırakıyoruz.

Verilere göre dünyada yılda 2 milyar tonu aşkın kentsel atık oluşuyor, Türkiye’nin buna katkısı 34 milyon ton ve bu miktar gittikçe artıyor. Dünya üzerinde 8 milyarı aşkın insan yaşamakta ve hergün bir kişinin oluşturduğu atık miktarı azımsanacak gibi değil: 1,17 kg. 

Satın aldığımız şeyleri gerçekten ihtiyacımız olduğu için mi yoksa bazı akımların ve dürtülerimizin etkisinde kalarak mı alıyoruz? Tabiatın içinde, kendi döngüsünde var olabilmek, atmayacağımız şeyler satın almak, elimizde olanı yeniden değerlendirmek ve paylaşmak, daha az tüketmek, sadeleşmek göründüğü kadar zor mu? 

Atıksız ya da daha gerçekçi söylemiyle “az atıkla yaşam” biçimini dünya genelinde benimseyen aileler söz konusu. Hiç atık oluşturmadan yaşamak pek gerçekçi bir hedef değil. Ancak oluşturduğumuz atıkları en aza indirgemek ve yönetmek, kullanım döngümüzü değiştirerek israftan tasarrufa kapı aralamak mümkün. 

Birkaç maddede ele alacak olursak:

1. İhtiyacımız olmayan ürüne hayır diyebiliriz. Reklam broşürleri, kartvizitler, promosyon ürünler, restoranda verilen ıslak mendiller, deneme boyu market ürünleri, bakım ürünleri… moda kıyafetler, süslü paketli gıdalar, oyuncaklar, teknolojik ürünler...hepsi olabilir, örnekler çoğaltılabilir. “İhtiyacım var mı?” sorusu dikkat kesilerek özverili bir cevap almayı hak ediyor. İhtiyacımız değilse ve sadece bedava verildiği için ya da anlık bir dürtü ile alacaksak bir kere daha durup düşünelim, almama hakkımız saklı duruyor. 

2. Tek kullanımlıklara, kullan-at’a veda edebiliriz! Reddetme prensibi plastik malzemeleri de kapsıyor. Plastik poşetler yerine bez torba, file, kese, kavanoz, balmumu gibi pek çok alternatif bulmamız artık çok kolay. İçtiğimiz suya kimyasallar salan bir pet şişenin doğada yok olması 400 yılı buluyor. PE, PP ve PET türleri denizlerde, su kaynaklarında, toprakta kirlilik kaynağı ve zehirlenme sebebi oluşturuyorlar. İnsan kanında, saçında, anne sütünde bile izine rastlanan, çevre ve insan sağlığını olumsuz etkileyen mikroplastik parçalarına dönüşüyorlar. İnsan gözüyle görülmesi imkansız mikroplastikler denizlerdeki atıkların neredeyse %90’ını oluşturuyor.

Plastik poşetlerde, su ve meşrubat şişelerinde, streç filmlerde, sentetik kıyafetlerde, oyuncaklarda, diş macunlarında ve yüzey temizleyiciler gibi aklımıza gelebilecek birçok alanda hammadde olarak kullanılıyor. Pipet, poşet, su şişesi, kahve bardağı, ıslak mendil.. tüm tek kullanımlıklar bu zincirin bir parçası.

Her şeye rağmen plastik malzemeler satın almak durumunda kalırsak PVC, BPA, paraben ve PAH gibi endokrin bozucu kimyasallar içermeyen 03, 06, 07 koduyla belirtilenleri tercih edebiliriz. 

3. Kullandığımız ürünleri azaltabiliriz! İhtiyaç listemizi hazırlayarak, alışveriş yaparken o listenin dışına çıkmamayı ilke edinebiliriz. İhtiyaçlarımızı çevremizle değiş-tokuşla, ilgili platformlardan yahut ikinci el pazarlarından tedarik ederek yeni bir ürün tüketimine sebep olmamış oluruz. Önceden fazla satın alınmış mutfak malzemelerini ve kıyafetleri, hatta kitapları bağışlayarak zaman içinde daha az eşya ile daha az yükle yaşadığımızı fark ederiz. Kitaplar için kütüphanelere, kıyafetler için kıyafet kumbaralarına da başvurabiliriz.

4. Yeniden kullanabiliriz! Bir defalığına satın alınmış uzun ömürlü ürünleri tekrar tekrar kullanabiliriz.

Mesela bize gelen bir hediye paketini saklayıp yeniden kullanabiliriz; dışarıya çıkarken yanımıza su matarası, kahve termosu, bambu çatal-kaşık, bez çanta ve keseler, yıkanabilir masa örtüsü gibi malzemeler alabiliriz. Yeniden amaçlandırma usulünce, kaliteli ve geri dönüşebilen ürünleri tekrar kullanmanın yanı sıra bozulan veya yıpranan eşyaları tamir ederek ömürlerini uzatabiliriz. Atık ve kirliliği ortadan kaldırma amacıyla ürünleri, bileşenleri ve malzemeleri mümkün olduğu kadar uzun süre kullanımda tutmanın bir ismi de döngüsel ekonomi.

Dizleri yıpranan yetişkin pantolonundan çocuk pantolonu ya da çanta üreten aile büyüklerimiz olmuştur mutlaka. Hazır alınmış bir pasta kutusu defalarca temizlenerek kır sefalarına ev yapımı yiyecekler götürmek üzere kullanılabilir. 

5.“İleri dönüşüm”e ne dersiniz? Bir şeyin işlevini tamamen yitirmesinin ardından bambaşka bir şeye dönüşmesine ileri dönüşüm deniyor. Yağ tenekelerinin saksıya dönüşmesi gibi. Yıpranmış bir havlu yer bezi olarak kullanıldıktan bir süre sonra kırk yama minder içi olarak da değerlendirilebilir. Günümüzde aslında aynı ürünün pek çok farklı tasarımla karşımıza çıkıp kendine alıcı bulduğunu düşünürsek alıcı gözüyle eşyalarımızı yeniden tasarlayabiliriz.

6. Geri dönüştürebiliriz. Diğer seçenekler uygulanamadığı durumda son çare. Kağıt, cam ve metal gibi geri kazanılabilir maddelerden yapılmış, tamamen işlevini yitirmiş eşyalarımız için başvurulabilecek bir yöntem. Cam %100 geri dönüşebilen bir malzemeyken plastik ve metaller çeşidine göre dönüştürülebilmekte. Az atıkla yaşamda geri dönüşümü arttırmak değil, aksine azaltabilmek amaç. Zira geri dönüşüm işlemleri sırasında da yoğun su ve enerji kullanımı söz konusu. Alırken gerekli tutumu izlersek geri dönüştürecek atık dahi çıkartmadan yaşayabiliriz. Evimizdeki pilleri, elektronik eşyaları, cam kavanozda biriktirdiğimiz yağları veya kullanmadığımız ilaç gibi doğaya zehirli olabilecek maddeleri ilgili toplama merkezlerine ulaştırabiliriz.

7. Kompost haline getirebiliriz! Mutfağımızdan çıkan organik atıkları kapsıyor. Çöplüklerde biriktirildiklerinde çevreyi olumsuz etkilen organik atıklar aslında çok değerli gübre kaynakları. Meyve ve sebze kabukları, ağaç yaprakları, gıda atıkları gibi bitki ve hayvan kaynaklı atıkların tümü organik atıkları oluşturuyor. Kompost, organik atıkların belli işlemlerden geçirilerek içinde bulunan mikroorganizmaların ayrıştırma faaliyeti ile zengin mineralli, toprağa verimli bir gübre olarak kazandırılması anlamına geliyor. Mutfaktan çıkan atıklar evsel çöplerin %65’ini oluşturuyor. Sıcak kompost, soğuk kompost, solucan kompostu, Bokashi kompostu gibi çeşitleri bulunuyor

8. Sağlıklı, doğal ve yerele yönelebiliriz! Endüstriyel gıdalar üretim aşamalarında çok daha fazla işlemden geçer, uzun raf ömrü kazandırmak için katkı maddelerine maruz kalır, uzun yollar katederken besin değerlerinde azalma olur, dolayısıyla krakerler, cipsler ve gazlı içecekler gibi endüstriyel gıdalara mümkün olduğunca veda edebilir; katkı maddesi olmasa da işlem görerek kepeği ve ruşeyminden ayrılmış un, rafine edilmiş sıvıyağ ve şeker gibi paketli gıdaları mümkün olduğunca sınırlayabiliriz.

Satın alacağımız gıdaların etiket bilgilerini inceleyebilir, ilk yazılan maddenin en çok bulunan madde olduğunun bilinciyle gıdamızı seçebiliriz. Son kullanma tarihleri, tavsiye edilen tüketim tarihi, organik, yerel gibi üretim logolarını gözden geçirebiliriz. Meyve sebzeyi, balı yerel üreticiden alarak besin değeri yüksek, ihtiyaç duyduğumuz sağlık bileşenlerini içeren ürünler yemiş oluruz. Et, süt, yumurta gibi gıdaları yerel üreticilerden yeniden kullanılabilir ambalajlarla, kimi gıdaları toptan satıcılardan kendi kavanoz, kap veya bez torbalarımızla satın alabiliriz. İhtiyacımız kadar satın alarak buzdolabımızı ve dondurucumuzu aşırı doldurmamış oluruz. Kimyasal aktif maddeli, alerjen ve doğada çözünemeyen deterjanlar yerine çamaşır sodası, sabun ve mineral içerikli doğal temizlik malzemeleri kullanabiliriz.

9. Süreklilik ve kontrol mekanizması ile kendi tasarruf gelişimimizi takip edebiliriz. Başlangıçlar heyecanımız sayesinde kolay ve hızlıca yapılabilir. Ancak çoğu zaman aldığımız kararları sürdürmekte zorlanabiliriz. Bu yüzden daha az ve doğa dostu atık üreteceğimiz hayat tarzında kontrol mekanizması olmazsa olmaz. Her hafta attığımız çöp poşeti sayısını not edebilir, bu sayede zamanla değişimi görebiliriz. Bunun yanında Hicri yılı hayat planımıza daha az çöp üretmek maddesini ekleyebiliriz. Düzenli aralıklarla bu planı kontrol ettiğimizde çöp üretiminde ne kadar azalma olduğunu denetleyebiliriz.

10. Çöp idmanına çıkabiliriz. Atıklarımızı azaltmak için bireysel hedeflerimize toplumsal olanları da ekleyebiliriz. Böylece atıklarımızı sıfırlayamasak da ayak izimizi oldukça düşürmemiz mümkün. İsveç’te “Plogging” ismi verilen yeni bir idman sözkonusu. ‘Toplamak’ ve ‘koşmak’ kelimelerinin birleşimiyle oluşturulmuş. ‘Koşarken çöp toplama idmanı’ anlamına geliyor. Çöpün üzerine basıp geçmek yerine toplayarak ilerlemek; çevreyi daha yakından tanımaya da katkıda bulunuyor. Üstelik bu idmanı; şehirde, köyde, sahilde her yerde yapmak mümkün. Etrafımızdaki çöpleri toplayarak, ayrıştırarak çevre kirliliğinin önüne geçebiliriz. Çünkü sonuçta bu atıklar her ne kadar bize ait olmasa da tabiatın bütünsel bir parçasını oluşturuyoruz.

11. Çevresel inovasyon ürünlerine yönelebiliriz. Evlerimizin çatısına güneş paneli yerleştirmek harcadığımız enerjinin bir kısmından tasarruf ederek karbon ayak izimizi düşürebiliriz. Daha küçük sade yaşam malzemeleri de nihayetinde israftan kaçınma yolunda bize eşlik edebilir. 

Atıklarımızı, Dünyaya bıraktığımız ayak izimizi azaltmak ve iyiye dönüştürmek istiyorsak samimi niyetlerimizin sağlamasını yaparak, tüm bu maddeleri kritik-analitik düşünme süzgecinden geçirerek bir yaşam biçimi haline getirebiliriz.