Kritik Analitik Düşünme Farklı Bakış Açıları Sağlar

Kritik ve analitik düşünme; farkındalığı artırmak için tutarlı, sistemli ve doğru sorgulama çabasıdır.

Bir iddiada yer alan kavramların ve bunlara ilişkin kanıtların tutarlılığını ve açıklığını fark etmek kritik ve analitik düşünmenin önemli bir adımıdır. Bir olay hakkında net bilgiler edinilmediği takdirde duygusal önyargı karar verme yetisini etkileyebilir. Varsayımlara, önyargılara ve duygulara dayanarak acele hüküm ve sonuçlara varamayız.

Kritik düşünme teknikleriyle, temel kritik düşünme becerilerinin kullanılması olaylara farklı açılardan bakıp duygusal önyargıların etkisini azaltabilir. Bir sorunu ele alırken, önyargıların objektif bir sonuca ulaşma becerisini engelleyebileceğinin bilincinde olmak önemlidir.

Bilmediklerimiz bildiklerimizden çoğu kez daha önemli olabilir, o yüzden kritik düşünme değerlendirmelerini bize verilen bilginin sınırları çerçevesinde yapmak, önemlidir, aksi halde yanlış hüküm verilebilir. Önyargıların, sübjektifliğin, tek vaka örneklerinin, yanlış genellemelerin anlaşılması kritik ve analitik düşünme için kaçınılmazdır. Önyargılar çoğunlukla yanlış yürütülen muhakemenin yol açtığı düşüncelerdir. Genel olarak, insanlar öngörülerini önyargıya kolayca dönüştürürler. Bu durumda objektif davranılamaz ve yanlış yorumlar yapılabilir. Kimi zaman sosyal kutuplaşmalara giden sonuçlar ortaya çıkar.

Kritik analitik düşünmenin bir diğer ilkesi tek vaka örneklerini genellememektir. Gözlemcinin gözlenen bireyin genel görünüş, inanış ve kanısından yola çıkarak onun gözlenen farklı bir niteliğine genellemesi; gerçekleri çarpıtır. Kritik ve analitik düşünme yetenekleri gelişmemiş bireyler bir örnek üzerinden genelleme yoluyla yapılan ikna çabalarından kolaylıkla etkilenebilirler.

Sorunlara kritik analitik yaklaşım

Kritik ve analitik düşünme; karşılaşılan sorunların tutarlı, sağlıklı ve mantıklı bir şekilde çözümlenmesidir. Bir problemin çözümünde şu mantıki aşamaları takip etmek düşünülebilir:

1. Sorunun ve konunun iyi ve doğru anlaşılması

2. Konu üzerinde olabildiğince çok araştırma ve soruşturma yapılması, gereken bilgilerin toplanması

3. Ortaya çıkan alternatif çözüm yollarının tespit edilmesi

4. Mümkün çözümlerin tek tek denenmesinin tasarlanması

5. Bunlar içinden en iyi, en az riskli çözümün seçilmesi

6. Nihai çözümün uygulanması. 

Sorunu anlamak bilgi toplayarak, mevcut durumu tanımlayarak, alt başlıklara ayrıştırdıktan sonra sorunu tanımlamakla mümkündür. Sorunu çözmekse amacını belirleyerek, amaca yönelik bilgileri toplayarak, önermeler oluşturarak, yöntemi belirleyerek değerlendirmekle mümkündür.

Kritik ve analitik düşünebilen kişiler soru ve problemleri açık ve net bir biçimde formüle çevirirler. Gerekli bilgiyi edinir ve değerlendirirler. Güçlü kanıtları olan sonuçlara ulaşırlar ve bunları test ederler. Alternatif öngörüler ve teoriler geliştirerek pratik sonuçlara ulaşırlar. Karmaşık sorunların tespit edilerek çözümlenmesinde diğer kişilerle etkin ve uyumlu bir işbirliği kurarlar.

Bir konunun ana bileşenlerini irdelemek kritik ve analitik düşünmenin anlaşılmasına ışık tutabilir.

Bir haber, bir mesaj, bir iddia ya da bir durumla karşılaştığımızda ilk sormamız gereken soru `Mesele (ya da konu) nedir?` sorusudur. Buna başlangıç sorusu da denilebilir. Bu soru çok önemli ve kritik ve analitik düşünme sürecini başlatan sorudur.

Konunun bulunmasından sonraki adım sonucun bulunmasıdır. Sonuç, bir yazarın ya da konuşmacının kabul etmemizi istediği ve vermeye çalıştığı mesajdır. Sonucun bulunması konunun bulunması kadar önemlidir. Sonucu bulabilmek için konunun ne olduğunu bir kez daha değerlendirmeliyiz. Sonucu bulmamızda yardımcı olabilecek bazı anahtar sözcükler işimize yarayabilir.

Sonuç olarak, bu nedenle, kısaca, özet olarak, …gösterir ki… gibi ifadeler bizi sonuca götürür. Bu arada, verilen örneklerin, istatistiklerin, tanımların ya da kanıtların sonuç olmadığını, ancak sonuca varmada kullanıldığını hatırda tutmalıyız. Örnekler, istatistikler ve sunulan kanıt niteliğindeki verilerden sonra “peki ya sonra…?” sorusunu sorduğumuzda da sonucu çıkarabiliriz.

Kritik ve analitik düşünmede, kanıtlar üzerinde en çok durulması gereken kavramlardan biridir. Kanıt “neden bu sonuca inanmalıyım?” sorusunun cevabıdır.

Kanıtlar sonucu destekler ve bir iddianın, bir görüşün geliştirilmesinde inandırıcı ve ikna edici bir rol üstlenirler.  Kanıtları bulabilmek için `…bir sonucu olarak…, ..nedeniyle…, …tarafından desteklendiği gibi, mesela….` gibi anahtar sözcükleri yakalayabilmek gerekir.

Kritik ve analitik düşünme, sözcüklerin ve sözcüklerin bir araya gelerek oluşturdukları söylemlerin etkisine kapılmadan verilmek istenen mesajın haklı gerekçeleri olup olmadığını görebilmektir. Burada `doğruluk` ve `geçerlilik` kavramlarına atıf yapılabilir. İddiayı destekleyen kanıtların tutarlı olduğunu, sözcüklerin ya da terimlerin manipülatif gücünü kullanarak geliştirilmediğini ayırt etmek gerekir.

Kritik ve analitik düşünmede bilgilerin taşıması gereken bazı temel standartlar vardır. Her şeyden önce, bilgi bilimsel veri niteliği taşımalıdır. Kaynağı belli ve güvenilir olmalı, doğruluğu aleyhine kanıt bulunmamalı, zannetmeye dayanmamalı, kesin olmalı, şüphe barındırmamalı, diğer bilgi bileşenleriyle birlikte bütünlük oluşturabilmelidir.

Aşağıdaki örnekler kritik ve analitik düşünmede söz konusu kanıta dayalı argümanlar ve kanıtlarla desteklenmemiş olanları karşılaştırmaktadır:

Desteklenmemiş iddia/argümana şunlar örnek verilebilir:

“X firması pahalı ve bir o kadar da paracı bir firmadır.”    

Kanıta dayalı argümana şunlar örnek verilebilir:

“X firması kaliteli mal üretmektedir. Ürünleri uzun süre dayanmakta ve kaliteli malzemeden üretilmektedir. Bu yüzden diğerlerine göre biraz daha pahalıdır.”

Sonuç olarak, kritik ve analitik düşünme bir dizi bilişsel işlevin bir arada kullanıldığı bir süreç olup, pratik hayatta kullanılan; sosyal bir birey olmanın gereği olarak ortaya koymamız gereken birçok eylemimizin tutarlı, dengeli, uyuma yönelik olmasında işe yarayan; olayları neden-sonuç ve geçmiş-bugün-gelecek eksenlerinde doğru okumamızı ve doğru yorumlamamızı sağlayan; kendimizinkiler kadar çevremizdeki bireylerin hissediş ve değerlendirmelerini doğru olarak öngörmemizde kullanabileceğimiz; sayılan tüm bu özellikleriyle iyi bir birey, iyi bir eş, iyi bir anne-baba, iyi bir kul, iyi bir öğrenci, bir güzel insan ve insanlara faydalı olabilmemiz yolunda bize önemli katkıları olan bir düşünme biçimidir. Özgün, özerk ve özellikli davranabilmemizde yol gösterici ve işe yarayıcı zihinsel düşünce pratiğidir.