Porselen Seramik ve Çiniler

Seramik ve porselen mutfağımızda helal lokmamızı taşıyan, kadim camilerimizin duvarlarını bezeyen, hüsnü hatla birleşip dimağlarımıza manevi düsturlar zerk eden, kültürümüzün zarafet unsurlarının günlük hayatımıza birer yansımasıdır. Peki porselenler ve seramikler dün nasıl üretildi ve kullanıldı, bugün nasıl çeşitlendi, çoğaldı?

Seramik ve porselenin tarihsel yolculuğu

Porselen ilk olarak Çin’de M.Ö. 185 yıllarında bulunmuştur. Tanınması ve yaygınlaşması, ilkel porselenden seladona geçişin olduğu Doğu Han Hanedanlığı ile başlamıştır. Bilinen ilk mavi- beyaz porselen Tang Hanedanlığına (M.S. 618-907) aittir ki İslam’ın Çin’e yayıldığı döneme denk gelir. İslam sanatları tarihinde seramiğin ilk kullanımı da aynı döneme rastlar. 8. yüzyıl başında İspanya-Endülüs bölgesi ve İtalya’nın güneyi ile Sicilya  adasındaki Müslümanlar çini ve seramik tarihinde İran çıkışlı, İslam etkili malzeme-teknik ve renk-desen özellikleri olan eserler verirler. Anadolu’da ise beylikler döneminin ardından çini sanatında en önemli üretim ve dekor tekniğinin gelişimi Büyük Selçuklular döneminde gerçekleşir.

İznik ve Kütahya çini üretim merkezleri, asırlar boyunca özgün üretimler ortaya koymuş, genel olarak Osmanlı çini sanatı incelendiğinde İznik ve Kütahya üretim merkezleri farklı alt üslupta ürünlerle birbirinden ayrılmıştır. İznik üretimlerinde Mavi-Beyaz, Milet işi, Şam işi, Haliç işi, Rodos işi gibi farklı renk-desenin tanımladığı ürünler verilirken; Kütahya’da daha yoğun şeffaf sır ile çoğunlukla bitkisel bezemeli ürünler ortaya konulmuştur. Her iki üretim merkezini güçlü bir şekilde etkileyen önemli unsur 16. yüzyılın başlarında Çin’den İpek Yolu vasıtası ile Avrupa’ya giden porselenlerdir. Bu porselenlere sadece Avrupa değil Osmanlı Sarayı ve varlıklı aileler de itibar etmiştir. İznik ve Kütahya üretimini etkileyerek mavi-beyaz renklerle “çin bulutu” tabir edilen desenlerin üretilmesine neden olmuştur. En önemli üretimler daha beyaz ve sert bünye ile porselene yaklaşması sonucunda ortaya çıkarken, 16. yüzyılda İznik ve Kütahya çoğunlukla sır altı desenlere yönelmiştir.

Zanaatten fabrikasyona geçiş

17. yüzyılda Avrupalı porseleni araştırmaya başlamış, yeni buluşlarla birlikte porselen şekil değiştirmiş, bone china ortaya çıkmıştır. Porselenden daha dayanıklı, ince ve saydam bir ürün olan olan bone china, ilk defa İngiltere’de üretilmiştir. Avrupa’da porselen ve china aynı anlamda kullanılan iki kelimedir, zira Avrupa porseleni Çin hanedanından gelen porselenlerle tanımıştır. Sadece kille arzu edilen kalitede ürünler sağlanamamış, sertlik vermesi için kemik külüne başvurulmuştur.

Porselen, Osmanlı imparatorluğunda 18. yüzyıl sonlarında zanaat olarak, İstanbul-Haliç yöresinde özellikle Galata ve Balat’taki küçük atölyelerde üretilmeye başlanmıştır. İlk porselen fabrikası olan Yıldız porselen ve çini fabrikası, 1892 yılında kurulmuştur. Günümüzde Türkiye’de Kütahya ve Bilecik şehirlerinde faaliyet yürüten sekiz adet büyük ve orta ölçekli porselen fabrikası bulunmaktadır.

Günümüzde nasıl üretiliyor?

Günümüzde yerli porselen fabrikalarında sofra ürünleri üretiminde dekorlama işlemi kâh çıkartmalar kullanılarak zanaat usulü, kâh yetenekli ustaların el işçiliği kullanılarak sanatkârane olarak devam ettirilmektedir. İlkinde çıkartmalar su yardımıyla transfer kağıdından alınır ve porselen ürün yüzeyine rakle yardımı ile uygulanır, sonrasında pişirime verilir. Diğerinde sır altına işlenen desenler ustalar tarafından porselen üzerine çizilerek boyanır ve pişirilir. Geleneksel ve modern desenler müşteri tercihlerine göre kararlaştırılabilir.

Porselen üretiminde günümüzde temel ham madde alümina silikat grubu minerallerden oluşan kil; nam-ı diğer kaolindir. Kuvars ve feldispatlar da içeriğin kalanını oluşturur. Bu ham maddeler doğal madenlerden elde edilir. Türkiye’de seramik ve porselen ham maddeleri Balıkesir, Çanakkale, Eskişehir, Kütahya, Bilecik bölgesindeki maden yataklarından temin edilir. Sektörde üretim ve ihracat hacmi büyüktür. Kaolenin diğer bir ismi china clay/ porselen kilidir, Çin kili diye de tercüme edenler vardır ki Çin topraklarında had safhada bulunmaktadır. İngiltere’nin bazı bölgelerinde de kaolen madeni yatakları vardır. Günümüzde Avrupa’da kaolen ham maddesi sağlamak noktasında sektörde zorluklar yaşanırken porselenin ana vatanı olarak tabir edilen Çin’de ham madde ve işçilik kaynakları yönünden herhangi bir sıkıntı söz konusu değildir.

Porselen mi, seramik mi?

Porselen, geleneksel seramikler içinde elde edilen en başarılı ürünlerden birisidir. Dayanıklılığının yanı sıra yarı ışık geçirgenliğine sahip teknik veya sanatsal amaçlı kullanılabilen sırlı veya sırsız bir seramik malzemedir.

Seramik ve porselenlerin çeşidini aynı madeni ham maddelerin farklı saflık ve miktarda karıştırılması ile farklı sıcaklıklarda pişirilmesi belirler. Porselen üretiminde sırlamadan önce (9000C) ve sonra (14000C) yüksek sıcaklıkta pişirilmesi gerekir. Porselen çeşitleri üretilirken ikinci pişirme öncesi yukarıda ismi geçen doğal madeni ham maddelerle sırlanması söz konusudur. Sırlama bir nevi cilalama işlemidir ve porselene dayanıklılık, kullanım kolaylığı, ve zarif bir görüntü sağlar.

Sert porselen, yumuşak porselen, seger porseleni, frit porseleni, diş porseleni, fosfat-kemik porseleni, ham madde çeşidi ve miktarına göre oluşan porselen çeşitleridir

Mutfak gereçleri ham maddelere göre sınıflandırıldığında toprak ağırlıklı seramik, kil ağırlıklı seramik, cam ağırlıklı porselen, cam porselen karışımı, kemik külü ağırlıklı ham maddeler içeren sofra ürünleri karşımıza çıkar.

Porselenin dünya çapında köklü mazisindeki değişiminden bahsettiğimiz bu dosyada ürün seçimi konusunda şu tavsiyelere yer verilebilir:

Sofra ürünleri satın alınacağımız zaman alt kısmına ısıya dayanıklı olarak işlenmiş olan isim ve ürün bilgisine müracaat edebiliriz. Geleneksel sanatlarımızın tezahürü olan sır altı desenleriyle yerli ürünleri de tercih edebiliriz.