Düşünmenin kritik analitik hali

Günümüzün önem kazanan kavramlarından olan Kritik Analitik Düşünmeye dair değerlendirmelerde bulunan Psikiyatri Uzmanı Prof. Dr. Yücel Ağargün, AKRA’da katıldığı bir programda, bu düşünme sisteminin öne çıkan özelliklerine değindi.

Kritik nedir? Analitik nedir? Düşünme nedir?

Kelimelerin ve kavramların insanların düşünme ve duygu dünyaları üzerinde etkileri var. Bu kavramlar üzerinden düşünmüş oluyoruz. Bu kelimelere yüklediğimiz anlam önemli.

Kritik kelimesine, analitik kelimesine, düşünme kelimesini yüklediğimiz anlam da önemli. Mesela ‘kritik’ diyoruz. ‘Bir konuyu kritik etmek’ diyoruz. Eleştirmek şeklinde Türkçe’ye çevirebiliyoruz.

‘Kritik bir soru’, ‘kritik bir konu’, ‘bir olayın kritik yönü’ diyoruz.

‘Konunun önemli boyutu, can alıcı noktası, kritik soru, can alıcı soru önemli’ gibi ifadeler kullanıyoruz.

İnsanı insan yapan, yaratılıştan gelen değerlerin en önemlisi düşünme. Düşünme bir beyin işlevi, bir yetenek. Allah tarafından insanlara bahşedilmiş bir üstün nitelik.

Kritik analitik düşünme dendiği zaman ise bu düşünmenin daha sistematik daha bilinçli, daha kapsayıcı, daha derin, pratikte daha işe yarayıcı bir türünü anlıyoruz.

Kavramların derinliği ya da düşünme ve kritik analitik düşünme ile ilgili derin anlamlar üzerine durmak yerine bunların hayatımızda nasıl işe yarayabileceği, nasıl kullanabileceğimiz ve pratiğe yansıyan yönleri nelerdir? Sorularını cevaplandırmak daha doğru olur.

Kritik analitik düşünme nedir?

“Kritik analitik düşünme bir beyin fonksiyonudur aslında. Beynimizin birçok yeteneğinin kullanıldığı bir düşünme biçimidir. Bunlar arasında olayları, durumları ya da nesneleri doğru tanımlamak sınıflandırmak, seçmek, karşılaştırmak, derinliğine ele almak, yapılandırmak, neden sonuç ilişkisi kurmak. Tüme varmak, tümden gelmek. Algılamak, yargılamak, yorumlamak gibi birçok işlevin aynı anda eş zamanlı olarak kullanıldığı ve dikkatin özellikle çok gerekli olduğu bir kavram anlıyoruz. Yani aslında bir bilişsel yetenek diyebiliriz.”

Kritik analitik düşünmenin diğer düşünme biçimlerinden farkı nedir?

Ağargün şöyle devam ediyor: “Şöyle bir örnekle konuyu açmaya çalışalım. Fıkra vardır.

Nasrettin Hoca kadılık yapıyormuş. Bir davacı ve davalı gelmişler. Meselelerin halledilmesi için hocaya başvurmuşlar ve önce davacı söz almış ve konuşmaya başlamış. Haklı gerekçelerini ileri sürmüş ve dava ettiği kişiyi önemli ölçüde eleştiren ve haksız gösteren bir tespitte bulunmuş. Nasrettin Hoca tabii bunu duyunca haklısın demiş. Yanında bulunan Nasrettin Hoca'nın yardımcısı hemen itiraz etmiş. Hocam, bu tür durumlarda tek tarafı dinlemek yeterli değildir. Öbür tarafı da dinlemelisiniz demiş. Bunun üzerine Nasrettin Hoca tabii davalıya söz vermiş. Davalı kendini savunmuş. O kadar güzel savunmuş ki davacının söyledikleri çok bir anlam ifade etmemeye başlamış hocanın gözünde. Bu sefer Nasrettin Hoca davalıyı dinledikten sonra demiş ki Vallahi haklısın demiş. Bu sefer yanındaki yardımcısı tekrar itiraz etmiş. Hocam böyle olur mu? Hem ona haklısın diyorsun. Hem buna haklısın diyorsun. Böyle olmaz deyince hoca ona da sen de haklısın diye cevap vermiş.”

“Buna benzer bir hikâye, kritik analitik düşünmeyle ilgili İngilizce bir kitapta da var. Orada da yargıç var. Aynı hikaye anlatılıyor. Bu tabii bir güzel örnek, esprili bir örnek.”

“Aslında bu örnekten şunu anlıyoruz:

Günlük yaşantımızda karşılaştığımız birçok olay var. Birçok haber işitiyoruz. Birçok mesaj alıyoruz. Birçok gözlemlerimiz oluyor. Ya bu karşılaştığımız olaylara, aldığımız haberlere, yorumlara bir kritik yapmadan kabul davranışı gösteriyoruz ya da itiraz ediyoruz. Genellikle toplumumuzda baktığımız zaman insanlar duydukları bir haberi bir denetim süzgecinden geçirmeden kabul ediyorlar. Hele hele bu haber kaynağı sözde çok popüler bir kaynaksa ‘onun yazdığı haber doğrudur’. ‘Onun söylediği haber doğrudur’, ‘onun verdiği mesaj doğrudur’ gibi yaklaşımlarla otomatik olarak kabul ediyorlar.

Bu düşünme biçiminde tabii bir denetim, bir yargılama yer almıyor. Buna klasik düşünme diyebiliriz aslında.”

Son duyduğumuz, akılda kalan yargıyla hareket etmek

Başka bir örnek: "Çocuklara bakalım. Yapılan araştırmalarda şu gözlenmiş. Küçük yaştaki çocuklarda mesela okul öncesi çocuklarda diyelim, iki seçenekli bir soru sorulduğu zaman ‘şunu mu tercih edersin, bunu mu tercih edersin?’ diye. Eğer sorulan ve bunun ilgilendirdiği konu çocuğun çok bilgi sahibi olmadığı bir konuysa az bilgi sahibi olduğu bir konuysa bu sefer çocuk genellikle ikinci duyduğu seçeneği tercih ediyor. Yani ‘kırmızı mı Sarı mı?’ diye sorulduğu zaman çocukların çoğu ‘sarı’ diye cevap veriyorlar. Son duyduklarını kabul ediyorlar, son duyduklarını tercih ediyorlar."

Kritik analitik düşünmeden farklı olarak günlük hayatta sık yapılan otomatik düşünme yanılgısına değinen Ağargün bu durumu şöyle açıklıyor:

“Aslında büyükler için de bu benzer şekilde geçerli. Birçok şey söyleseniz En son duyduğunu kabul etme oranı oldukça yüksek insanlarda. Bu da genel olarak hakim olan düşünme biçiminin otomatik olduğunu gösteriyor. Otomatik olarak son duyulan tabii burada hafıza da devreye giriyor, dikkat devreye giriyor.

Daha öncekileri yeterince dikkat vermedikleri için ya da hatırlarında tutmak konusunda daha büyük bir gayret göstermedikleri için ya da zihinleri başka bir şeyle meşgul oldukları için son duyduklarını daha muteber kabul etme eğilimi gösteriyorlar insanlar.

Düşünmede bunun tersi var. Yani ilk söylenenle son söylenen arasında bir fark yok. Önemli olan ne zaman söylendiği değil. Bu söylemlerin ortaya çıkışında kullanılan argümanların ya da kanıtların ne derece ne derece tutarlı olduğu ne dereceyle ilgili olduğu ve ne derecede, neden sonuç ilişkisi kurulabildiği bağlantısı ortaya konuluyor. Buna bağlı olarak bir tercih yapılıyor. Bu örnekler kritik örnek düşünmenin diğer düşme biçimlerinden ne düzeyde farklı olduğunu gösterebilir.”

Kritik ifadesi aynı zamanda bir eleştiri anlamı taşıyor. Zaten Türkçe çevrildiğinde eleştirel şeklinde çevrildiğini görüyoruz kaynaklarda. Eleştirel düşünebilme anlamı çıkıyor. Tabii burada şöyle bir ayrım yapmak zorundayız.

Eleştirel olanla yani kritik olanla kuşkucu olan, şüpheci olan arasında bir fark var.

Burada bir yelpazeden bahsedebiliriz, düşünme yelpazesinden ya da düşünme spektrumundan bahsedebiliriz. Şüpheci düşünme ya da İngilizce ifadesiyle septik düşünme diyelim. Düşünmeyle kritik düşünme arasında bir benzerlik olmakla beraber aslında çok büyük bir fark var.

Septik düşüncede ya da kuşkucu, şüpheci düşüncede neden sonuç ilişkisi kurarken kullandığımız argümanlar ya da bu argümanları destekleyen kanıtlar kuvvetli, tutarlı değil ya da sağlıklı değil. Ama kritik analitik düşünmede kullandığımız altyapı malzemeleri kesinlikle tutarlı, dengeli. Ayakları yere basan türden, kanıtlara dayanıyor.

Burada zan kavramını da gündeme almak gerekir. Hüsnüzan ya da suizan beslenebiliyor insanlar arasında. Tabii bize tavsiye edilen insanlar hakkında önce hüsnüzan beslemektir. Suizandan kaçınmaktır. Bu septik olmak yani çok kuşkucu olmakla olmamak arasındaki farkı böyle ifade edebiliriz. Esas olan hüsnüzan beslemektir. Suizandan kaçınmaktır. Hatta bizi suizana sevk eden bir durumla karşılaştığımız zaman bile o durumun arka planının böyle olmadığını düşünmek de hüsnüzanın bir parçasıdır.

Kritik analitik düşünmeyi geliştiren, olgunlaştıran, yetenekleri, işlevleri sağlıklı bir şekilde kullanabilirsek aslında suizandan kaçınmak ve hüsnüzan beslemek çok daha kolay olacaktır.

Nasıl kritik analitik düşünebiliriz?

Kritik ve analitik düşünebilme yeteneği geliştirilebilir bir yetenektir. Hem kişilik özellikleriyle de kişinin aldığı eğitimle de ilgili olmakla beraber geliştirebilir bir yetenektir.

Aslında kritik analitik düşünebilmek dediğimiz zaman doğru soruları sormak diyebiliriz bunun adına. Doğru soruları sormak ve doğru cevapları bulabilmek. Sorgulama yeteneğimizi artırabilmek.

* Bir haberle karşılaştığımız zaman evet bu haber içinde asıl verilmesi istenen, verilmek istenen mesaj nedir?

* Geri planda yatan, üstü kapalı olan söylemleri görebilmemiz gerekiyor. 

* Verilmek istenen mesajda, söylemde ya da okuduğumuz bir paragrafta acaba üstü kapalı ifadeler var mı?

* İfade edilmemiş ima yoluyla dolaylı yoldan verilmek istenen mesajlar var mı?

* Verilmesi istenen mesajın aksine olabilecek başka kanıtlar, söylemler var mı?

* Verilmesi istenen mesajla ilgili yeterince bilgi birikimine sahip miyiz? Başka ne tür bilgiler söz konusu olmalı. Bunları gözden geçirmemiz gerekiyor.

Doğru soruları sorabildiğimiz oranda doğru cevapları bulabiliriz. Doğru cevapları bulabildiğimiz oranda da bir düşünme biçimi geliştirebiliriz. Aldanmayız, yanılmayız ve etrafımızdaki insanların da doğruyu bulmalarını, doğruyu düşünmelerini ve uygulamalarını sağlayabiliriz. 

© İzinsiz ve kaynak gösterilmeden kullanılamaz.