İmam Buhari‘nin eserleri

1446, İmam Buhari' yi sevgiyle anma ve eserlerini ihya etme yılı...

Dinlemek İçin:

İslâm Medeniyeti, tarihin her döneminde farklı alanlarda örnek ve önder şahsiyetler yetiştirmiştir. “Peygamber yolunun şaşmaz takipçisi”, “hadis ve sünnetin (mu)hafızı”, “hadisçilerin önderi” olarak nitelenen İmâm Buhârî de; hadis, fıkıh, tarih, tefsir gibi birçok alanda kendisini yetiştirmiş çok yönlü bir âlim, aynı zamanda ilmiyle âmil, âbid, zâhid ve örnek bir şahsiyettir.

İmam Buhari, sahih adıyla anılan ve içerisine sadece ortaya koyduğu delillerle sahih olduğu sabit olan hadisleri kaydettiği kitabını yazmakla önemli bir hizmeti yerine getirmiştir.

Büyük hadis âlimi İmam Buhari hayatı boyunca, son peygamber Hz. Muhammed (SAS)‘in, insanlara yol gösterecek olan hadislerini bir araya getirmiştir. Yaptığı çalışmalar süresince Hadis-i şerifleri öğrenmek için Bağdat, Basra, Belh, Kufe, Medine, Mısır, Nişabur, Merv gibi ilim merkezlerini dolaşıp altı yıl Hicaz’da kaldı. Bu uzun seyahatleri sırasında hem öğrendiği hadisleri kaydetmiş hem talebelerine ders vermiş hem de kendisine ait geniş bir kütüphane oluşturmuştu.

Buhârî’ye yakın talebeleri, kendisinin kitaplarını yazarken malzemeleri önce ayrıntılı olarak tespit ettiğini, meydana getirdiği hacimli eseri üzerinde uzun süre titizlikle çalışarak son şeklini verdiğini söylemektedirler.

Çok erken bir devirde, henüz yirmi yaşına basmadan ve kendi ifadesiyle:

“Hz. Peygamber’in kabri başında, mehtaplı gecelerde” yazdığını belirttiği et-Târîḫu’l-kebîr ve Kitâbu Kadâya's-Sahabe ve't-Tâbiin onun ilk eserleridir. En önemli özelliklerinden birisi eserlerinin son basılan nüshalarında, ilk nüshalarda olan bazı hususların yer almadığıdır. Böylelikle kendisinin eserlerini yazdıktan sonra, hayatının ileri safhasına kadar tekrar gözden geçirerek düzeltmeler yaptığı, eserlerini devamlı surette yenilediği anlaşılmaktadır.

EL-CAMİU’S-SAHİH

İmam Buhari’nin titiz çalışmalarla hazırladığı  eserlerinin başında  EL-CAMİU’S-SAHİH gelir sevgili dinleyiciler. Yaygın ismi SAHİH-İ BUHARİ olan eser; Buharinin eserlerinin içinde en önemlisidir.

Kitabın adı, Nevevi, İbn-i Hacer el Eskalani ve Zehebi gibi ünlü İslam âlimleri tarafından farklı şekillerde anılmış ise de sahih hadisleri toplayan bir eser olup, Sahih-i Buhari olarak meşhur olmuştur.  

Buhari’nin Camiu's-Sahih’i meydana getirmesi iki sebebe dayanmaktadır. Birincisi, hocasının kendisinden böyle bir istekte bulunması, ikincisi de kendisinin görmüş olduğu bir rüyadır. Buhari’nin hocalarından İshak b. Râhûye, sadece sahih hadisleri ihtiva eden bir kitaba duyulan ihtiyaçtan bahsedince, Buhari toplamış olduğu 600.000 hadisten seçtiklerinden oluşan bu eseri kaleme alır.

Sahih-i Buhari, Özbekistan

Eser tamamlanınca onu Ahmet b. Hanbel, Yahya b. Main ve Ali b. Medini gibi hadis ve  fıkıh âlimlerine sunar.   Eserin tetkik için sunulduğu âlimlerin vefat tarihlerine bakıldığında, eserin müellifi tarafından, vefatından 23 yıl önce bitirildiği anlaşılmaktadır. Eserin telifinin 16 yıl sürdüğü, Mekke’de yazılmaya başlanıp, Basra’da tamamlandığı rivayet edilmektedir.

Camiu's-Sahihte hadisler konularına göre kitaplara, her kitap da kendi arasında bâblara ayrılmıştır. Eserde, üzerinde ihtilaf edilmeyen hadislere yer verilmiş, ravilerin güvenilir olması hususunda titiz davranılmıştır. Raviler birbirine bağlanarak ilk kaynağa kadar götürülmüştür. Hadisleri bazı titiz ölçülere göre sahih kabul edip, uymayanları reddetme çığırını açan Buhari olmuştur.

Eserde bulunan Hadis sayısı konusunda muhtelif rivayetler bulunmakta ise de İbn Hacer’e göre 7.397 hadisi şerif, 1.341 muallak rivayet yani (isnadın başından bir veya art arda birkaç ravinin yahut da bütün ravilerin zikredilmediği rivayet türü deniliyor. ) ve 341 adet de mütabi hadis bulunmakta (her iki rivayet aynı sahabeden geliyorsa buna mütabi, farklı sahabeler den geliyorsa şahit deniyor), böylece hadislerin sayısı 9082 ye ulaşmaktadır. Bu eserde kendilerinden hadis rivayet ettiği hocaların sayısı 289’dur. Eser müellifinin çalışma sistemine göre Bab başlıklarından, ta’liklerinden, tekrarlardan, şartlarından, rivayetlerinden oluşmaktadır.  

Kitabü’t-Tevḥîd, Kitâbü’l-Ḳader, Kitâbü’l-Fiten, Kitâbü’l-Îmân, Kitâbü Bedʾi’l-ḫalḳ bölümlerine yer vererek bab başlıklarında ilgili ayetlerden başka, görüşlerini tercih ettiği ashab ve tabiinin açıklamalarını sıraladıktan sonra bu hususu hadislerle teyit etmiştir. Ona göre bütün dinî konularda olduğu gibi akaid alanında da hadisler Kur’an’dan sonra ikinci kaynaktır ve müteşâbih ayetlerin gerçeğe uygun olarak tevil edilebilmesi için hadislerden faydalanmanın zaruri olduğundan bahsetmektedir.

Sahihi Buhari eseri, İstanbul, Kahire, Hindistan ve Avrupa’da, Fransızca, İngilizce, Almanca olarak birçok defa basılmış, daha sonraları birçok âlim tarafından, çok sayıda şerh edilmiş (açıklamaları yapılmış), defalarca muhtasarları(kısa özet bilgiler) kaleme alınmış ve tekraren basılmış olup birçoğu Türkiye kütüphanelerinde bulunmaktadır. 

İmam Buhari; küçük yaşlarda ilim öğrenmeye başlayan, ilim meclislerinde üstün zekası ve güçlü hafızasıyla hocalarının beğenisini kazanan, henüz gençlik yıllarında ismi farklı ilim merkezlerinde anılan ve itibar edilen, hepsinin ötesinde Hz. Peygamber’in (sas) sünnetine adadığı hayatı neticesinde ortaya koyduğu muazzam eserleriyle adını unutulmayanlar listesine yazdırmıştır…

ET-TÂRÎHU’l-KEBÎR

İmam Buhari’nin, Sahabe-i Kiramdan kendi dönemine kadar hadis nakleden ravilere dair  kaleme aldığı ravisinin güvenirlilik derecesini tespit eden, türünde ilk eseridir. Medine’de yazımına başladığı bu eseri vefatına yakın bir tarihte tamamlamıştır. İlk önce belli bir tertip olmadan kaleme alınan eser üç defa gözden geçirilerek son şeklini almıştır. Eser; sahabe, tabiin, tebeu’t tabiin başta olmak üzere Buhari’nin zamanına kadar hadis nakleden erkek, kadın, sika ve zayıf raviler hakkında kısa bilgiler içermektedir. 

Tabakat türü kitaplar arasında kısmen alfabetik sıraya göre düzenlenen bu ilk eser de müellif Peygamber Efendimizin (SAS.) hayatını ilk sıraya almış, daha sonra Muhammed isimli kişileri baba adlarına göre alfabetik sıralamıştır. Alfabetik sıralama yapılırken sahabeler tanıtılmış, bu isimlerde kendi aralarında sıralanmışlardır. Sahabeden sonraki raviler baba adına göre alfabetik dizilmişler, baba adı bilinmeyenler ise listenin sonuna eklenmişlerdir. Son bölümde ise künyeleriyle meşhur olanlar sıralanmışlardır. Bu kişilere ait künyeler bölümü KİTABÜ’L-KÜNA bazı âlimler tarafından Buhari’nin müstakil bir eseri sayılarak ayrıca bastırılmıştır.

Eserde şahıslar tanıtılırken ait oldukları tabakalar sahabe, tabiîn, tebeu’t tabiin gibi belirtilmiş, ravilerin yaşadıkları bölgeler hakkında bilgi verilmiştir. Eserin telifinde biyografik bilgilerden ziyade ravilerin kimliklerinin tespitine, onların kimlerden hadis alıp kimlere rivayet ettiklerini ve hadis nakli açısından güvenilir olup olmadıklarını belirlemeye öncelik verildiği anlaşılmaktadır.

Ravilerin rivayetlerinden bazı örnekler de içeren et-Tarihu’l-Kebir’de 2.500’e yakın hadis bulunmaktadır. Bu hadislerin çoğu diğer eserlerde zikredilmediği için kitap aynı zamanda bazı hadislerin ilk kaynağı niteliğindedir. Başka kaynaklarda adı geçmeyen birçok raviye yer verilmesi, diğer âlimlerin vâkıf olamadığı bazı nadir bilgiler içermesi bakımından eser ayrıca değerli bir çalışmadır. İsimler kısmında bulunan diğer bazı tekrarlar çıkarıldığında eserin 13.500 civarında biyografi içerdiğini söylemek mümkün.

ET-TARİHU’L-EVSAṬ

İmam Buhari'nin bir diğer eseri et-Tarihu’l-Evsat’dır. Hadis ravilerini tanıtmaktadır. O, eserinde, klâsik tabakat kitaplarında olduğu gibi, hadisçileri, isimleri, künyeleri, hoca ve talebeleri, doğum-ölüm tarihleri, hadis nakletmedeki durumları, seyahat ettikleri ilim merkezleri, şahsi veya itikadi görüşleri hakkında bilgiler vermiştir. Buhari'nin kitabını orijinal kılan özellik ise kronolojik usule göre tertip edilmesidir. et-Tarihu’l-Kebir’in bir muhtasarı olduğu anlaşılmakla beraber eserin tam olarak günümüze geldiği bilinmemektedir. Eksikleri olan bir nüshası Hindistan’da bulunmaktadır.

ET-TARÎHU’S-SAGİR 

et-Tarihu’l-Kebir’in bir özeti olup ravileri et-Tarihu’l-Kebir’deki gibi alfabetik olarak değil vefat tarihlerine göre ele almakta ve onlar hakkında diğer eserlerinde rastlanmayan bilgiler vermektedir. Eserin taş baskısından sonra Kahire ve Beyrut’ta iki sefer daha ikişer cilt halinde baskılarının yapıldığı bilinmektedir.

KİTABÜ’Z-DUAFAÜ’S-SAGİR

418 raviyi ihtiva etmektedir. Buhari’nin daha önce zikredilen kitaplarına nispetle oldukça küçük hacimli olup alfabetiktir. Zayıf ravilerin hallerinden bahseder. Hindistan'da basılmıştır.

KİTABÜ’L-KÜNA

et-Tarihu’l-Kebir’i tamamlayıcı mahiyette olan bu eser, isimlerinden çok künyeleriyle tanınan 1.000 kadar ravi hakkında kısa bilgiler vermektedir. Haydarabat’ta basılmıştır.

ET-TÂRÎḪ FÎ MAʿRİFETİ RUVÂTİ’L-ḤADÎS̱ VE NAḲALETİ’L-ÂS̱ÂR VE TEMYÎZİ S̱İḲĀTİHİM MİN ḌUʿAFÂʾİHİM VE TÂRÎḪİ VEFÂTİHİM

Bu eser de Buhârî’nin diğer tarih kitaplarına nispetle oldukça küçük hacimli olup Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır.

ET-TEVÂRÎḪ VE’L-ENSÂB

Bazı önemli şahsiyetler hakkında bilgiler ihtiva eden eserin diğer kitaplarda olduğu gibi belli bir metodu yoktur. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur.

EL-EDEBÜ’L-MÜFRED:

Buhari’nin güzel ahlâka dair bazı hadisleri topladığı eserdir. 644 bab içinde 1.322 hadisi toplamaktadır. Buhari’nin Camiu's-Sahih’te muallak olarak zikrettiği bazı hadislerin senedlerini bu eserde vermesi, bazı muhaddislerce müphem bırakılmış isim ve kelimeleri belirgin hale getirmesi ve başka kitaplarda bulunmayan bazı bilgileri nakletmesi el-Edebü’l-müfred’in hadis ilmi bakımından önemini arttırmaktadır. Bilinen birkaç baskısı bulunmaktadır.

el-Edebü’l-müfred, ilk sayfası, Topkapı Sarayı

BİRRİ'L VALİDEYN

Çoğunlukla anne, baba, akraba, güzel ahlâk ile ilgili rivayetlerin derlenmesinden oluşan bu eser, ismi ve içerdiği hadislerin konularıyla kategorisinin ilklerinden olma özelliği taşımaktadır. Birri'l-valideyn yani anne babaya iyilik manasında, konunun daha özelleşmesi bakımından, Buhari öncesi bu isimle telif edilen bir eser bulunamamıştır.

Bunlardan başka kimi kaynaklarda Buhari'ye ait olduğu zikredilen şu kitapların ismini de görmek mümkün:

EL-CAMİU'L KEBİR,ET-TEFSİRÜ'L KEBİR,

KİTABÜ'L HİBE,

KİTABÜ'L EŞRİBE,

KİTABU'L MEBSUT,

KİTABÜ'L İLEL,

KİTABÜ'L-FEVÂİD,

ESAMÜ'S SAHÂBE,

KİTABU'D-DUÂFA,

EL-MÜSNEDÜ'L-KEBİR,

SÜLÂSİYYÂT.

İmam Buhari, hayatı boyunca sünneti korumak, sahih hadisi kaydetmek için gayret göstermiştir. 

Eserleri İslam kültür ve geleneğine ciddi katkılar sağlamıştır. Bugün dahi çeşitli meclislerde, Buhari okumaları ile bir kaynak olarak istifade edilmektedir.

Allah ( CC.) kendisinden razı olsun.

DOSYA: Muhaddis ve Âlim İmam Buhari'nin Hayatı