21.11.1992 - Seriyy es Sakati B

Eûzübillâhimineşşeytânirracîm. Bismillâhirrahmânirrahîm

El-Hamdülillâhi rabbi'l-âlemîne hamden kesîran tayyiben mübâreken fîh. Kemâ yenbeğî li-celâli vechihî ve li-azîmi sultânih.

Ve's-salâtü ve's-selâmü alâ seyyidinâ ve senedinâ ve mededinâ Muhammedini'l Mustafa. Ve alâ âlihî ve sahbihî ve men tebiahû bi ihsânin ilâ yevmi'l cezâ.

Emmâ ba'd:

Aziz, muhterem ve sevgili kardeşlerim!

Çok kıymetli bir âlimin; Ebû Abdirrahman es-Sülemî'nin -rahmetullâhi aleyh ve kaddesallâhu rûhahû- yazmış olduğu çok değerli, mümtaz bir kitap olan Tabakâtu's-sûfiyye’sini okuyoruz. Ebû Abdirrahman es-Sülemî tasavvuf büyüklerinin hayatlarını ve mübarek fikirlerini toplamış, böyle bir eser meydana getirmiş. Ve bu eseri çok kıymetli Mısırlı bir profesör de çok güzel dipnotlar, ilaveler, açıklamalar yaparak neşre hazırlamış. Henüz Türk dilimize tercüme edilmemiş bir kaynak eser olduğu için; tasavvuf konusunda en salahiyetli, en meşhur, en büyük, en kıymetli şahısların sözlerini ve fikirlerini buradan öğrenebiliriz diye bu kitabı okuyoruz.

Altıncı terceme-i hâle geldik. Tabakâtu's-sûfiyye'de altıncı sırada bulunan el-Hâris -peltek se ile- el-Muhâsibî -sin ile-.

Ve minhüm: el-Hârisü'bnü Esedini'l-Muhâsibiyyü. "Tabakâtu's-sûfiyye'de terâcim-i ahvâlini zikretmek istediğim büyük zâtlardan birisi de el-Hârisü'bnü Esedini'l-Muhâsibî'dir."

İsmini tahlil edelim: İsmi el-Hâris, peltek se ile. Babasının ismi Esed, "arslan" mânasına geliyor. el-Hârisü'bnü Esed. el-Muhâsibî de nisbesi oluyor. İsmiyle nisbesini birleştirip -Farsça- Hâris-i Muhâsibî derler.

Ve künyetühû Ebû Abdillah. İsimde bir de künye var. Kendi ismi, baba ismi, nisbesi, bir de künyesi var. Künyesi Ebû Abdullah'mış.

Min ulemâi meşâyihi'l-kavm. "Kavmin şeyhlerinin alimlerinden idi."

Kavm dediği, "sûfiyye taifesi" demek istiyor. Bunlar dikkati çeken, takvâsıyla tanınmış bir grup teşkil ediyorlar müslümanların arasında ve ötekiler gibi gevşek değiller, İslâm'ı tam yaşamaya çalışıyorlar. Dikkat çekici bir grup. Bunlara el-kavm diyor, yani "mâlum şu zümre" demek istiyor. Bu zümrenin meşâyih, yaşlı, şeyh, ulu kimseleri yani başkanları -tekkelerin başkanları, tarikatlerin başkanları-  Ama ulemâi meşâyihi'l-kavm, yani bu zümrenin şeyhlerinin alimlerinden [imiş.] "Bunların bilgileri de derece derece... Hâris el-Muhâsibî [bu zümrenin] alimlerinden, bilgililerinden, bilgi bakımından da yüksek mertebelere çıkmış olanlarındandır." demek istiyor.

Bi-ulûmu'z-zâhir. "Zâhir ilimlerini de biliyor." Ve ulûmu'l-muamelâti ve'l-işârâti. "Muameleler ve işaretler ilimlerini de biliyor."

Ulûm-u zâhir yani zâhirin ilimleri nelerdir?

Arabiyât, hadis, tefsir,siyer, fıkıh vesairedir.

Muamelât, yani kul nasıl muamele edecek; Rabbine karşı nasıl muamele, kulluk edecek; ihvânına karşı nasıl muamele edecek; öbür insanlarla, ailesiyle, ticaret erbâbıysa çarşıdaki pazardaki insanlarla nasıl muamele edecek... Yani icraat, ibadet ve taat. Allah'a karşı muamelesi; kullukları, ibadetleri. Öteki insanlara karşı muamelesi; dervişâne, mutasavvıfâne, ahlâk-ı hamîdeye uygun, dikkat çekici, güzel...

"Bu muamele ilimlerini de bilen..." Ve'l-işârât. "İşaret edilen remizler, sırlar, mânevî birtakım hakikatleri de bilen..."

Yani hem zâhir ilmini hem bâtın ilmini biliyormuş. Hem hadis, tefsir, fıkıh vesaire biliyormuş, hem tasavvufun gerektirdiği mânevî ilimleri, güzel huyları biliyormuş, ibadetlerin sevaplı olanları nelerdir, ahlâkın güzel olanları nelerdir, onları biliyormuş; hem de bu tasavvuf yolunun ince zevklerine ait işaretleri, tecellîleri anlayabilen, onları yorumlayabilen böyle ileri bir kimse imiş.

İleride ne kastedildiğini anlamak için bu kelimeleri, tabirleri yavaş yavaş zihnimize yerleştirmemiz lazım.

Lehu't-tasânîfu'l-meşhûretü. el-Hârisü'bnü Esedini'l-Muhâsibî'nin... Lehû. "Onun." et-Tasânifu'l-meşhûretü. "Şöhret kazanmış kitapları vardır."

Kitaplar yazmış, kitapları da şöhret bulmuştur, yayılmıştır. İslâm âleminde herkesin bildiği alimlerden ve kitapları da herkesin bildiği, okuduğu kitaplar. Meşhur kitapların sahibidir.

Minhâ. Şimdi bu kitaplardan bazılarını sayacak:

Kitâbu'r-Riâyeti li-hukûkillah.

Mânası ne?

"Allah'ın hukukuna riayet edebilmeyi anlatan kitap."

"Allah'ın hukuku" nedir?

Kulun Allah'a karşı yapması gereken kulluk vazifeleridir. Bunlar O'na karşı borcudur, Allah'ın da kulu üzerinde hukukudur. Namaz kılacak, oruç tutacak, haram yemeyecek, günahlardan kaçınacak, kötü huyları terk edecek; bunlar Allah'ın kulu üzerinde hukukudur.

İşte Allah'ın hukukuna riayeti anlatan kitabı... Demek ki tasavvuf konusunda önemli bir kitap.

Araştıralım ,tercüme edilmişse alalım,okumaya gayret edelim.

Başkalarını saymadı. En meşhuru Kitâbu'r-Riâye, ötekilerini saymadı.

Ve hüve üstâzu ekseri'l-Bağdâdiyyîn. "Hâris el-Muhâsibî birçok Bağdatlı'nın üstâdıdır."

Mutasavvıflar, sûfiyye taifesi zümresi içinde grup grup ayrılan önemli gruplar var. Mesela Bağdat ekolü var, Horasan ekolü var, belki Mısır ekolü var, belki Hicaz ekolü var; böyle çeşitli ekoller var.

"Bu ekseriyetle Bağdatlılar'ın üstâdıdır."

Cüneyd-i Bağdâdî de, Mâruf-u Kerhî de Bağdatlı. Bu da Bağdatlı olan mutasavvıfînin üstâdıymış.

Ve hüve min ehli'l-Basra. "Basra ehlinden idi."

Ehil demek; "Basralı, Basra ahâlisinden idi."

Basra, Körfez'de harbin cereyân ettiği, kıyısı olan bir şehir.

Mâte bi-Bağdâd. "Hâris el-Muhâsibî Bağdat'ta öldü."

Basralıymış, Bağdat'ta vefat etmiş.

Senete selâsin ve erbaîne ve mieteyn. "243 senesinde..."

Onlar rakamları yazıyla yazarlar, karışıklık da olmaz, gayet net olarak anlaşılır.

Hâris-i Muhâsibî 243 senesinde Bağdat'ta vefat etmiş.

Ve esnede'l-hadîs. Hadis rivayetiyle de meşgul olmuştur. Kendisine gelen hadisleri toplamış, kendisinden sonrakilere de hadis yazdırmış, hadis zincirinde ismi olan bir kimse.

Bir hadisini verecek. Müellifin âdeti; sadece şerefini göstermek için "Hadisle de meşgul olmuştur, hadis de rivayet etmiştir." deyip bir hadisini verecek, geçecek.

Bakalım hangi hadîs-i şerîfi veriyor?

Haddesenâ Aliyyü'bnü Umere'bni Ahmede'l-Hâfızu kâle: Haddesenâ Ahmedü'bnü'l-Kâsım ehû Ebi'l-Leys haddesenâ Hârisü'bnü Esedini'l-Aneziyyü'l-Muhâsibiyyü, -Buradan da Aneze kabilesinden olduğu anlaşıldı. - haddesenâ Yezîdü'bnü Hârûn... Bu Yezid b. Harun'dan öğrenmiş...

Tabii bunların hepsinin aşağıda gayet güzel izahları var; ne zaman öldüğü ve hangi kaynaktan alındığına dair geniş bilgiler var. Bu Arapçasını hazırlayan şahıs güzel hazırlamış, Allah rahmet eylesin.

Haddesenâ Şu'be...

Mesela Şu'be'yi okuyalım:

Şu'betü'bnü'l-Haccâci'bni'l-Verd mevlâhum Ebû Bistam el-Hâfız el-Vâsıtî. Künyesi Ebû Bistam'mış. Vasıtlı imiş. Ehadü eimmeti'l-İslâm. "İslâm'ın büyük alimlerinden." Nezele'l-Basra. "Basra'ya geldi, yerleşti." Kâle Süfyânu's-Sevriyyu. "Süfyân-ı Sevrî dedi ki;" Mât el-hadîs bi-mevti'ş-Şu'be. "Şu'be ölünce hadis ilmi öldü." Vulide senete semânîn. "80 yılında doğdu." Ve mâte senete sittîne ve mie. "160 senesinde öldü." İmam-ı Âzam ile aynı senede doğmuş.

Demek ki Şu'be rahmetullâhi aleyh'ten gelen hadisi rivayet etmiş.

Ani'l-Kâsımi'bni Ebî Bezzete an Atâ el-Keyharânî an Ümmi'd-Derdâ an Ebi'd-Derdâ kâle, kâle Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem: Eskalu mâ yûdau fi'l-mizâni husnü'l-huluki.

Ebu'd-Derdâ radıyallahu anh'e kadar rivayet zincirini okumuş olduk.

Ebu'd-Derdâ sahabeden olduğu için, hayatını burada yazdıysa okuyalım.

Ümmü'd-Derdâ es-sûra ismühâ Huceyme binti Huyey Avsâbiyye ve yukâlu Vasâbiyye tervî an zevcihâ Ebi'd-Derdâ ve Selman ve yervî anhâ Sâlim ibnu ve Zeydü'bnü Eslem ve Mekhul ve halkun ve kânet fakîhetün âlimetün zâhidetün lebîbetün.

Ebu'd-Derdâ'nın hanımı Ümmü'd-Derdâ'yı anlatıyor. Hadis rivayet etmiş. "Selmân-ı Fârisî'den ve Ebu'd-Derdâ'dan rivayet etmiş, kendisinden de şu şahıslar almışlar." diye kaydediyor. "Fakih bir kadındı." diyor. Yani "Fıkıh, din bilgisi kuvvetli bir hanımdı." Fakîhetün âlimetün zâhidetün lebîbetün. "Zühd ü takvâ sahibiydi." Lebîb de "yürekli" demek. "Yürekli bir kadındı."

Biz "Osmanlı" diyoruz ya... Anlaşılan öyle alim, zâhid, yürekli ve değerli bir kimseymiş.

Allah şefaatine erdirsin. Bizim evlatlarımızı, kızlarımızı da -hepsini- öyle âlime eylesin.

Kâle Meymûnü'bnü İmran: Mâ dehaltu aleyhâ kattu illâ veceddühâ musalliyeten. "Ne zaman bir şey sormak için bu kadının yanına girsem, daima namaz kılar vaziyette görürdüm."

"Zâhide" sözünü boşuna almamış; ibadet ehli bir kimse.

Bakiyet ilâ mâ ba'de semânîn. 80 yılından sonralara kadar kalmış.

Ebu'd-Derdâ'nın hayatını okuyalım:

Uveymirü'bnü'l-Zeyd. Ebu'd-Derdâ künyesi oluyor. Asıl ismi Uveymir imiş. Babanın adı Zeyd imiş. Uveymirü'bnü'l-Zeyd ev ibni Âmir. "Veyahut babası Âmir de olabilir." diyorlar. Ev ibnu Mâlik. "Veya Mâlik de olabilir." Yani şüphe var. İbni Abdillah ibni Kays ibni Âişe ibni Umeyye... ibni Mâlik ibni Âmir ibni Ali ibni Kâb ibni'l-Hazrec ibni'l-Hâris ibni'l-Hazrec el-Ensârî el-Hazrecî. Medine'nin ensardan olan Hazrec kabilesine mensupmuş, Ebu'd-Derdâ radıyallahu anh.

Yervî anhu ibnuhû Bilal. Bunun hadîs-i şerîflerini bize oğlu Bilal rivayet etmiş. Ve zevcehû Ümmü'd-Derdâ. Hanımı Ümmü'd-Derdâ rivayet etmiş. Ve halkun. Yani birçok kimseler rivayet etmiş.

Esleme yevme Bedrin. "Bedir savaşı gününde müslüman oldu." Ve şehide uhuden. "Uhud savaşını yaşadı, orada bulundu." Ve elhakahû Umeru bi'l-Bedriyyîn. "Ömer radıyallahu anh onu Bedir'e iştirak eden sahabe arasına kattı." Bedir'de müslüman olduğu için... Cemaa'l-Kur'ân. "Kur'ân-ı Kerîm'i cem' etti, topladı." Ve vellâ kadâe Dımeşk. "Dımaşk'ta -yani bizim şimdi "Şam" dediğimiz şehirde- kadılık yaptı." Mâte senete isneteyni ve selâsin. "Hicretten sonra 32. senede vefat etti."

Bu da sahabeden meşhur herkesin sevdiği mübarek bir sahabi. İşte ondan gelen rivayeti Hâris-i Muhâsibî'nin rivayet ettiği hadislerden birisi olarak zikrediyor. Nedir hadîs-i şerîf, Peygamber Efendimiz ne buyurmuş?

Kâle Resûlullah sallallahu aleyhi ve sellem: Eskalu mâ yûdau fi'l-mizâni husnü'l-huluki.

"İnsanın mîzanına, terazisine konulacak şeylerin en ağırı güzel huydur."

Âhirete gideceğiz; sevaplı işler ortaya dökülecek, mîzana, teraziye konulacak, tartılacak. Peygamber sallallahu aleyhi ve sellem Efendimiz'in hadislerinde bize bildirdiğine göre bu terazi o kadar büyükmüş ki melekler bunun heybetinden kenarda titreşip bekleyeceklermiş, kefeleri semavâtı yani semaları ve yeri içine alacak kadar büyük olacakmış. Nasıl bir mîzansa bu mîzan o kadar büyük olacakmış. İşte bu mîzana insanların kıldıkları namazlar, çektikleri tesbihler, tuttukları oruçlar, verdikleri zekâtlar, sadakalar, yaptıkları hayrât u hasenât, hepsi konulacak konulacak, tartılacak; öbür tarafa günahlar konulacak, tartılacak. Böyle bildiriliyor. el-Mîzânu hakkun. "Âhirette mîzan haktır." Çünkü Kur'ân-ı Kerîm'de buyuruluyor ki;

Ve'l-veznü yevme izini'l-hakk. "Amellerin tartılması o gün haktır, gerçektir."

Kur'ân-ı Kerîm'in bildirdiği bir hakikat; inkâra mecal yok.

Nasıl terazi?

Dünyada emsâli olmayan bir terazi olduğu için nasıl terazi olduğunu tam anlatamayız; ama ameller böyle tartılacak. Melekleri dehşete düşüren müthiş bir terazi bu. Ameller burada tartılacak. En ağır gelen şey, yani sevabın kefesine konulup da sevabın kefesini aşağı bastırtan en ağır şeylerden birisi [nedir?]

Tabii çeşit çeşit sevaplı güzel [ameller] vardır... Mesela cihat sevaplıdır, zikrullah çok sevaplıdır, biliyoruz. Ama bunların en ağırı... Eskal ism-i tafdil siygasıdır; "en ağırı" [demek.] -Pektek se ile.- Eskalu mâ yûdau fi'l-mizâni. Mizana konulan şeylerin en ağırı nedir?

Husnü'l-huluki. "Ahlâkın güzelliğidir."

Bir insan halim selimse, cömertse, tatlı dilliyse, güleç yüzlüyse, adaletliyse, affediciyse, kerem sahibiyse, güzel huy sahibiyse işte bu güzel huyu en büyük ağırlığı teşkil edecek ve sevabı artacak, sevap [kefesini] bastırtacak.

Bu hadîs-i şerîf hatırınızda kalır inşaallah. el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî rivayet etmiş diye hatırınızda kalır. Ebu'd-Derdâ ve Ümmü'd-Derdâ radıyallahu anhümâ'yı anlattık, oradan da hatırınızda kalır. Sonra bir tekkede bulunuyoruz; burası da "güzel ahlâk mektebi" demektir. Tekkeler bir bakıma "mârifetullah mektebi" demektir, yani Allah'ı tanımayı öğreten mektep; bir bakıma da "güzel huyları öğreten mekteb" demektir. O halde bu hadîs-i şerîf kolay da olduğu için, birkaç cümleden ibaret olduğu için hatırınızda kalabilir.

An Ebi'd-Derdâ radıyallahu anhu ani'n-Nebiyyi sallallahu aleyhi ve sellem ennehû kâle: Eskalu mâ yûdau fi'l-mîzâni husnü'l-huluki.

Bunu yazabilirsiniz.

Hâris-i Muhâsibî'nin en meşhur kitabı neydi?

Kitab-ı Riâyeti li-Hukûkillah. li-Hukûkillah'ı unutsanız bile Kitâbu'r-Riâye hatırınızda kalsın.

Semi'tü Ebâ Bekrin Muhammede'bne Abdillâh er-Râziyye yekûlu: Semi'tü Ebâ Umere el-Enmâtiyye yekûlu: Semi'tü'l-Cüneyde yekûlu: Semi'tü'l-Hârise'l-Muhâsibiyye yekûlu... Öteki şahıslara Cüneyd-i Bağdâdî nakletmiş, Hâris-i Muhâsibî demiş ki;

el-Muhâsebetü ve'l-muvâzenetü fî erbaati mevâtin: fîmâ beyne'l-îmâni ve'l-küfri, ve fîmâ beyne's-sıdkı ve'l-kezibi, ve beyne't-tevhîdi ve'ş-şirki, ve beyne'l-ihlâsi ve'r-riyâi.

Hâris-i Muhâsibî'nin sözünü açıklıyoruz, Arapçasını okuduk. Diyor ki;

el-Muhâsebetü ve'l-muvâzenetü fî erbaati mevâtin. "Hesaplama ve tartma dört yerdedir:" Fîmâ beyne'l-îmâni ve'l-küfri. "İman ve küfür arasındadır." Ve fîmâ beyne's-sıdkı ve'l-kezibi. "Doğruyla yalan arasındadır." Ve beyne't-tevhîdi ve'ş-şirki. "Tevhidle şirk arasındadır." Ve beyne'l-ihlâsi ve'r-riyâi. "İhlâs ile riyakârlık arasındadır."

"Asıl insanın hesabını bunlar üzerinde yapması lazım. Asıl insanın mîzanını ağır bastıracak veya hesabını ters çıkarttıracak bu mühim olan dört şeydir." denmiş oluyor.

Hatırımızda kalsın diye bir daha okuyalım:

Îmâni ve'l-küfri. İman sahibi olacağız ki hesap ve ölçmede zarar etmemek için. Fîmâ beyne's-sıdkı ve'l-kezib. Doğru olacağız, yalana hiçbir şekilde sapmayacağız. Doğru sözlü ve imanlı olacağız. Beyne't-tevhîdi ve'ş-şirki. Muvahhid olacağız; Allah'ı bir bilen ve ona göre davranışlarını ayarlayan, şirke düşmeyen, Allah'a şerik koşmayan kimse olacağız. Ve beyne'l-ihlâsi ve'r-riyâi. İhlâs sahibi olacağız, riyakâr olmayacağız.

Kâle: ve kâle'l-Hârisu. Demek ki aynı rivayet zinciriyle yine o kanaldan gelmiş olan diğer haber...

Men ictehede fî bâtınıhî verresehu'llâhu hüsne muâmeleti zâhırihî ve men hassene muâmeletehû fî zâhırihî mea cuhdi bâtınıhî verresehu'llâhu teâlâ el-hidâyete ileyhi li-kavlihî azze ve celle: Ve'llezîne câhedû fînâ lenehdiyennehüm sübülenâ.

Ankebût sûresinin 29. âyetinde geçiyor ki;

Ve'llezîne câhedû fînâ lenehdiyennehüm sübülenâ. "Bizim yolumuzda, uğrumuzda cehd edenleri, cihat edenleri Biz muhakkak ve mukakkak bize götüren yollara hidâyet ederiz, bize gelen yolları onlara buldururuz."

el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî bu âyet-i kerîmeye bağlı bir söz söylemiş. Hâris-i Muhâsibî hazretleri demiş ki;

Men ictehede fî bâtınıhî. "Kim içini, bâtınını, kalbini düzeltme konusunda cehd ederse, çalışırsa..." Verresehu'llâhu hüsne muâmeleti zâhırihî. "Allah onun zâhirinin muamelesini güzel yapmayı ona nasip eder."

Çünkü zâhirin temeli bâtındır. İnsan içini düzeltti mi dışındaki muamelesi, gerek halkla gerek Hâlık ile muamelesi güzel olur. Demek asıl bâtınımızı düzeltmeye gayret edeceğiz. Kalbimizi, niyetimizi, ahlâkımızı, düşüncelerimizi, tefekkürümüzü düzeltmeye çalışacağız. Bunu yapan kimsenin Allah dışını, zâhirinin muamelesinin güzel olmasını nasip eder. "Çünkü o onun kaynağı. İçi düzelince dışa doğru güzel şey aksedecek." diye ben kendim izah ediyorum. Ama Hâris-i Muhâsibî söylüyor ki; "İçi için çalıştı mı insan, Allah onun dışını ıslah eder."

Ve men hassene muâmeletehû fî zâhırihî. "Ve zâhirdeki muamelesini güzelleştiren kimseye de..." Mea cuhdi bâtınıhî. "İçini düzeltme gayreti bırakmadan dışını da süsleme gayretinde oldu mu bir insan, dış muamelesini güzelleştirdi mi; halka, insanlara ve Allah'a karşı ibadeti, vazifelerini güzel yaptı mı..." Verresehu'llâhu teâlâ el-hidâyete ileyhi. "Allah o zaman kendisine doğru yolu ona gösterir."

Çünkü o yolları kapattı mı kimse o yolu bulamaz. Allah hidâyet vermezse kimse karanlıklardan, zulümâttan çıkıp da esen bir noktaya varamaz. Oraya varmanın yolu bâtınını düzeltmeye çalışacak. Bâtını düzelince dışı düzelecek. Böylece bâtınını düzeltmeye devamla dış muamelesini de güzel yaptı mı o zaman Allah ona hidâyet kapılarını, yani kendisine giden yolların kapılarını açacak. Bunun delili olarak da [yukarıdaki] âyet-i kerîmeyi okuyor:

Ve'llezîne câhedû fînâ lenehdiyennehüm sübülenâ. "Bizim uğrumuzda cihat edenlere Biz yollarımızı gösteririz, yollarımıza onu sevk eder, hidâyet ederiz; bize gelen yolu buldurturuz."

Demek ki ve'llezîne câhedû fînâ, "Bizim uğrumuzda cihat edenler" demekteki maksat, -bu alimin anlayışına göre- içini ve dışını; yani ahlâkını, kalbini, niyetini düzeltmeye çalışıyor, dışarıda da başkalarına karşı muamelesini düzeltmeye çalışıyor. "Bu çalışma ve gayret içinde olursa hidâyetimizi nasip ederiz." diyor. Halbuki âyet-i kerîmeyi belki bazıları [şöyle] anlamış olabilir: "Bizim uğrumuzda din savaşlarına katılanlara, cihat edenlere Biz yolumuzu gösteririz." diye anlamak da mümkün. "Bizim uğrumuzda cihat edenlere Biz yolumuzu gösteririz." demek; yani "Bosna'da, Hersek'te, Kafkasya'da çarpışanlara Biz yolumuzu gösteririz." mânasına da anlaşılabilir. Ama bu alim öyle anlamıyor; içini düzeltmeye cehd eden, yani "nefsiyle, şeytanla cihat eden" demek istiyor. "Bizim uğrumuzda cihat edenlere Biz yollarımızı gösteririz" [âyetinde] o asıl cihadı "nefisle, şeytanla cihat" anlıyor ki böyle izah etmiş.

Semi'tü Abdallâhi'bni Aliyyini'l-Tûsiyye yekûlu: Semi'tü'l-Huldiyye yekûlu: Semi'tü Ebâ Usmâne'l-Belediyye yekûlu: Beleğanî an Hârisini'l-Muhâsibiyyi ennehû kâle... Hâris-i Muhâsibî'nin şöyle dediği rivayet edilmiş:

el-İlmü yûrisu'l-mehâfete ve'z-zühdü yûrisu'r-râhate ve'l-ma'rifetü tûrisu'l-inâbete.

Buyurmuş ki;

"Din konusunda alim oldu mu, ilim sahibi oldu mu, ilim insanı Allah'tan korkmaya götürür."

İnnemâ yahşa'llâhe min ibâdihi'l-ulemâ âyet-i kerîmesinin mânası gibi oluyor bu.

Allah'tan en çok kim korkar?

Alim korkar. Cahil korkmuyor. Cahil günah işliyor boyuna... Cesur... el-Câhilu cesûrun demişler. Cahil cesaretlidir; günah işler, Allah'ın azabından korkmaz. Tepesine bir inecek sille, mahvolacak, onu hiç düşünmez. Cahil cesurdur.

Kim korkar?

Alim korkar. Allah'ı bilen korkar.

İlim insana korku, mehâfetullah getirir, gönlünde mehâfetullah hâsıl eder.

Ve'z-zühdü yûrisu'r-râhate. "Ve bir insan zahid oldu mu, zühd de insanda rahatlık meydana getirir."

Zühd neydi?

"Dünyaya değer vermemek, rağbet etmemek, âhirete rağbet etmek."

İnsan âhirete rağbet etti de dünyaya değer vermedi mi o zaman rahat olur. Bütün sıkıntılar dünya sevgisinden kaynaklanıyor; mevki, makam, para, pul vesaire, gürültü patırtı ondan kopuyor. Zühd sahibi oldu mu rahat olur. İlim sahibi oldu mu Allah'tan korkan bir insan olur. Çünkü ilim mehâfetullah hâsıl eder. Zühd de insanda rahatlık hâsıl eder.

Ve'l-ma'rifetü tûrisu'l-inâbete. "Eğer Allah bilgisi gönlünde canlanır, nuru hâsıl olur, mârifetullaha ererse bir insan, ârif kul olursa o da insanda inâbe meydana getirir."

Allah-u Teâla Hazretleri cümlenizden razı olsun. Cümlenizi Peygamber Efendimiz'in sevgisine, şefaatine, iltifatına nail eylesin. Peygamber Efendimiz'in has ümmeti olmanızı nasip eylesin. Dünya ve ahiretin her türlü tehlikelerinden koruyup, dünya ve ahiretin her türlü hayırlarına erdirdiği kullarından eylesin. Firdevsi Âlâda Peygamber-i Zişan’ımıza cümlenizi komşu eylesin. Cennet nimetleriyle mütena'ım eylesin.