İbn-i Yunus - Saat Kadranı, Astronomi

950 yılında Mısır’ın Said bölgesindeki Sadfa köyünde doğdu. Fustat’ta yetişmiş ve hayatını orada geçirmiştir. Ünlü bir aileden gelir. Babası büyük hadis alimi ve tarihçilerdendi. Mısır Tarihi adında değerli bir eseri bulunmaktadır. Dedesi ise, İmam-ı Şafii hazretlerinin yakınlarından ve ilim meclisinde bulunan bir zat idi. İlimle yakından ilgilenen bir ailenin oğludur. İbn-i Yunus, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Özellikle astronomi ve matematiğe ilgi duyan İbn-i Yunus kısa zamanda din ve fen ilimlerini öğrendi, özellikle astronomi ilminde derinleşti. Kabiliyet ve gayretleri sonucunda büyük İslam astronom ve matematikçileri arasına girerek zamanımıza kadar ulaşan eserleriyle ilim dünyasına büyük hizmetler sunmuştur.

İbn Yunus Haziran 1009 da Fustat’ta vefat etmiş, evinin civarına gömülmüştür. Vefatından sonra kitaplarını da kadir bilmez oğlu tarafından tartıyla satılmıştır.

Yıldızların gözlenmesinde kullanılan ve görünüp kaybolma periyotlarının tespitine yardımcı olan rakkas yani sarkaç aletini ve buna bağlı olarak saat kadranını ilk keşfeden İbn-i Yunus’tur. Batılılar, bu keşfin İtalyan bilim adamı Galileo’ya ait olduğunu belirtmekte iseler de, kesin olarak söylenebilir ki, saat rakkasını ilk defa bulan Galileo değil, İbn-i Yunus’tur. İbn-i Yunus fizik ve astronomide oldukça önemli olan sarkacı ve onunla ilgili temel esasları Galileo’dan tam 700 sene önce keşfederek ortaya koymuş ve bu buluşuyla kendinden sonrakilere öncülük etmiştir. 

İbn-i Yunus rasathanede birçok inceleme ile gözlemlerde bulunarak, 977 ve 978 yıllarında meydana gelen iki güneş tutulmasını en ince hesaplarla önceden tespit ederek büyük bir şöhrete erişti. Zira bu şekilde hassas ve dakik bir hesaplama, o zamana kadar yapılmamıştı. 976-1003 yılları arasında kesintisiz sürdürdüğü gözlem ve incelemelerinin sonunda kaleme aldığı dört ciltlik ez-Ziycü'l -Hâkimiyyü'l-Kebîr en önemli eseridir. Bu ziyc astronomi, fizik ve trigonometri açısından oldukça önemlidir.

İbn-i Yunus, 17 yıllık incelemeleri sonunda 18 yıldızın gökküresindeki koordinat değerlerini bulmuş, yıldızların hareketleri, devirleri, ekliptik eğim, itidal noktalarının gerilemesi ve güneş paralaksı hakkında kendinden öncekilere göre daha doğru bilgiler vermiştir.  

İbn Yunus, zaman ölçümü ve güneşin yüksekliğinden iz düşüm metoduyla güneş azimutunu belirleme konularında da yoğunlaşmış, ayrıca kıble ve belirli azimutlar için yapılan güneşin yüksekliğine dair ölçümleri cetvel haline koymuş, bu arada kıblenin tayiniyle ilgili meselelere başka Müslüman astronomların getirdikleri geometrik çözümleri de özetlemiştir.

İbn-i Yunus, sadece astronomi ile meşgul olmadı. Matematik ilminin dallarıyla uğraştı. Trigonometri için büyük önemi olan dönüşüm (transformasyon/biçim değiştirme) formüllerini, ilk defa ilim dünyasına kazandıran İbn-i Yunus olmuş, çalışmalarında kolay bir hesaplama metodu geliştirerek logaritmanın temel prensibi olan çarpmayı, bölmeye çevirme usulünü bulmuş ve ilk defa kullanmıştı. Onun bu formülleri kullanarak hesap yapması, ortaçağ bilginlerini şaşkına çevirmiştir.