İbnüz Zerkale - Astronomi, Toledo Cetvelleri

Astronomik keşif ve hizmetleriyle şöhret bulan, astronomi alanında eğitim verilmesine öncü olarak ilk defa bir okul açılmasına zemin hazırlayan ve icat ettiği safiha isimli usturlapla tanınan Endülüs’ün önde gelen astronomlarından İbnü’z-Zerkâle, 11. yüzyılın ilk çeyreğinde Tuleytula'da (Toledo’da) doğmuştur. 14 Ekim 1100 tarihinde Kurtuba ‘da (Cordoba) öldüğü bilinmektedir.

1062 yılında Tuleytula Emîri tarafından kurulan astronomik gözlem heyetinin üyeliğine, daha sonra da başkanlığına getirildi. Bauquet, Zerkâle’yi, tarihinin yüksek fen sanatkârı olarak nitelendirir ve “Toledo Acibesi” diye meşhur olan bir saat yaptığını anlatır. İbnü’z-Zerkâle ‘nin saatleri oldukça kesin bir ay takvimini esas alıyordu ve bir ölçüde Avrupa'da XVII. yüzyılda yaygın olan saatlere öncülük etmişti. Bundan başka ilmi çalışmalarını muhtelif sahalarda yürüten Zerkâle, coğrafya ile de ilgilenmiş, Battani’nin tezinin dışında bir tez geliştirerek dünyanın yalnız dörtte birinin değil, diğer bölgelerinin de yerleşmeye uygun olduğunu söylemiştir. 

İbnü’z-Zerkâle, Batı dünyasını yüzyıllarca etkileyebilecek derecede çalışmalar da yapmıştır. Bunlardan en önemlilerinden biride kurmuş olduğu rasathanedir. Tuleytula’da (Toledo’da) kurduğu bu rasathane onun çalışmaları için bir laboratuvar oldu, 1061 de başlayıp, yaklaşık 20 yıl süren rasatlarını burada sürdürdü. Ünlü ziyc ’ini de bu zaman içerisinde hazırladı. Ne var ki, yüz yıllar boyu koyu bir barbarlık ve cehalet içerisinde bulunan Batı onun kıymetli çalışmalarına sahip olamadı.

Zerkâle, rasathanede hazırladığı cetvellerini Toledo meridyenine göre düzenlemişti. Zerkâle ’nin Toledo Cetvelleri adıyla meşhur olan, güneş, gezegenler ve diğer yıldızların hareketlerine dair olan bu cetvelleri kısa zamanda Avrupa’nın her tarafında kullanılmaya başlandı. Zerkâle rasathanede sabır ve dikkatle incelemeler yaptı. Dünyanın güneşe olan uzaklığını hesapladı. Bununla da kalmadı, bu mesafeyi güneş yörüngesine dayanan gün dönümleri ile gece ve gündüz eşitliğinin presesyonuna tatbik ettirebilmek için 400 den fazla rasat yaptı ve sonun da presesyonun genişliğini de aynı tarzda doğru olarak hesapladı.

Onun zamanında astronomi en parlak devrini yaşadı. O, çalışmaları, eserleri, icat ve ıslah ettiği aletlerle Ortaçağ Avrupa ilim adamlarının dikkatini çekti.

Zerkâle’yi şöhrete ulaştıran en önemli eserlerinden biri bizzat kendi icadı olan “Safiha(Gökyüzünü inceleyen)” adındaki usturlabıdır. Zerkâle, ekvator dairesiyle ekliptik dairesinin stereografik izdüşümlerini bu aletle birleştirmiştir.