Anadolu'nun çiğdem merasimleri

Bahar, tabiatın yeniden dirilişini ve Rabbimizin yeniden ve yeniden, yeniden yaratma kudretinin müşâhede edildiği mevsim, çiğdem de baharın ilk çiçeği, hatta kendine has bir günü var: çiğdem toplama günü.

Çiğdem günü mevsim şartlarına göre Şubat sonu ve Mart başında karların erimesine ve çiğdemlerin çıkmasına göre yapılmaktadır. Çiğdemlerin çıktığını gören çocuklar toplanarak pilava eklenen sarı çiğdem, eflatun çiçekli Ali öksüzü (Ali gülü) ve beyaz çiğdem denilen kardelen toplamaya gitmektedirler.

Çocuklar, önceden hazırladıkları ucu sivriltilmiş küsküç adı verilen çiğdem kazıklarıyla baharın müjdecisi sayılan çiğdemleri topraktan sökmekle işe başlarlar. Bu sökme işleminde, çiğdem olarak adlandırılan sarı çiçekli türler ile aliöksüz (Yozgat şivesinde: alooğsüz) ya da nevruz olarak adlandırılan mor-eflatun çiçekli türler özellikle seçilir. Toprağın killi ve kökünün de derinlerde olması sebebiyle çiğdemin topraktan sökümü kolay değildir. Hatta bu durumdan yola çıkarak söylenen "Her zaman çiğdem çıkmaz, bazen de küsküç kırılır." atasözü vardır. Karaçalı tabir edilen ağacın dalı kesilerek dikenlerine toplanan çiğdemlerin soğanları saplanır.

Bazı yerlerde de "çalkı" denilen karaçalının veya iğde dalının dikenlerine yumru kısımlarından iliştirilmekte, çocuklardan biri çiğdem çalkısını taşımakta, “abdal” adı verilen bir diğerinin sırtında toplanan yağ, bulgur, kıyma veya soğanların konacağı heybe bulunmaktadır.

Ev ev dolaşılarak, Mahallenin demir tokmaklı bütün kapıları tek tek çalınır, kapı açılıp da ev ahalisi yüzünü gösterene kadar hep bir ağızdan çocuklar: “Hanım abla yağdan bulgurdan bir şeyler gönder” diye bağırır ve gruptakiler türkü formunda şunları söyler:

Çiğdem geldi kapıya

Yağ gönderin yapıya

Yağ olmazsa bal olsun

Oğlan uşak sağ olsun

Çiğdem çiğdem çiçecik

Ebem oğlu köçecik

Bir verenin kızı olsun

İki verenin oğlu olsun

Ev sahibinin kapıya gelmekte gecikmesi durumunda ise “Velihey!” veya “Abdalın hakkını gönderin yağdan bulgurdan!” nidaları arasında ev ahalisi çocukça uyarılırdı.  Mâniyi duyup kapısını açmayan ev sahibine ise:

“Dam başında boyunduruk

Bekleye bekleye yorulduk

Bahşiş verirsen gideriz

Yoksa akşama dek dururuz” mânisini söylerler.

Bütün bu eğlenceli diyalogların sonunda kızı olmasını isteyenler bulgur, oğlu olmasını isteyenler yağ verirler. Çocuklar da hediye verene bir demet çiğdem verirler. Ev sahibi “Allah tekrarını nasip etsin, hoş geldin safa geldin, bu zamana kadar nerelerde idiniz. Allah daim bu günlere eriştirsin.” diye dualar ederler.

Hediye veren kadınlar aldıkları çiğdem demetini yüzlerine sürmekte, yağmur yağmasını talep ettiklerini belirtmek üzere çiğdemleri sularlar ve “Çiğdeminiz kutlu, pilavınız tatlı olsun, Allah yağmurunuzu bol etsin” derler.

Evlerden verilen erzak, abdalın sırtındaki torbaya doldurulur. Torba doldukça büyük coşkuya dönüşen çiğdem gezmesi, aşı pişirecek gönüllü evinin avlusunda, mahallenin en yüksek damında veya açık bir alanda ateş yakıp pilav pişirmeye başlanılır. Evden ekmeğini, kaşığını getiren halk, kurulan sofrada içine sarı çiğdemleri kattıkları pilavı yer.

Anadolu’da baharın gelişini kutlamak için 6-12 yaş arası çocukların ellerinde çiğdemlerle evleri gezerek yemeklik malzeme toplamalarına "çiğdem gezmesi" denilir. Bu malzemeye çiğdem soğanı katılarak yapılan pilava "çiğdem pilavı" denir. Daha çok Yozgat kökenli olmasına rağmen Sivas ve Kayseri'nin bir kısmında da pişirilen ve Amasya'da da yapılan çiğdem pilavı, yağmur suyu ile demlenmiş çay ile sunulmaktadır.

Yemekten sonra aralarında çiğdem kazanma amaçlı aşık atma oyunu da olan çeşitli oyunlar oynanarak gün sonlandırılır. Çiğdem gezmesi mahalleler arası bir yarışa dönüşür. Çiğdemi ilk gören, toplayan ve çiğdem gezmesi yapan mahalle birinci olur, ilk gören kişi ise kahraman seçilir.

Topraktan başını uzatır uzatmaz, koyun ve keçi gibi hayvanlar tarafından yenildiği için beyaz çiğdeme halk arasında "öksüzoğlan" adı verilir. Aynı çiçek Bektaşilikte Ehlibeyt’in sembollerinden sayılır. Ve nefis bir halk türküsünde çiğdem şöyle dile gelir:

Çiğdem der ki ben elâyım

Yiğit başına belâyım

Hepisinden ben âlâyım

Benden âlâ çiçek var mı