10.Gün - Gerçek, Tercih ve Muhakeme Sorularını Birbirinden Ayır

Bir soruyu ele alırken ne tür bir soru olduğunu açıklığa kavuştur- mak faydalıdır. Bu sorunun kesin ve tek bir cevabı var mıdır? Yoksa kişisel tercihleri öğrenmeye yönelik midir? Ya da farklı cevapları olabilecek bir soru mudur?

Bir  soruya  cevap  ararken  ihtiyaç  duyduğumuz  muhakeme  türüne  odaklanmak soruyu analiz etmek için etkili bir yöntemdir. Tek sistemli sorularda cevap yerleşik bir usul veya yöntem ile bulunur.   Sistemi olmayan sorularda cevap herhangi birinin kişisel tercihi olarak karşımıza çıkar; burada tek bir doğru cevaptan söz etmek mümkün değildir. Çoklu sistem soruları söz konusu olduğunda, soruya mantıklı bir cevap bulunabilecek birçok alternatif bakış açısı vardır. Göreceli olarak daha iyi ve daha kötü cevaplarla karşılaşılır. Fakat, uzmanlar bile farklı yaklaşım ve görüşlere sahip olduğundan dolayı bu soruların doğrulanabilen bir cevabı yoktur (bu yüzden sis-temden sisteme farklılaşma görülür).

“Her karmaşık sorunun basit bir cevabı vardır ve bu da yanlıştır.”

—H.L. Mencken

Yönteme Dayalı Sorular (Yerleşik ya da Tek Sistemden)

Bu grup, bir cevap bulmak için yerleşik bir usulü ya da yöntemi olan soruları içermektedir. Gerçekler veya tanımlardan oluşur. Mate- matik ve pozitif bilimlerde oldukça belirgindirler. Herkes bu tür soru- larla her gün karşılaşır. Bu gruba örnek sorular şunlardır:

•      Kurşun kaç derecede kaynar?

•      Bu odanın büyüklüğü nedir?

•      Bu eşitliğin türevi kaçtır?

•      Bir bilgisayarın hard diski nasıl çalışır?

•      659 ile 979’un toplamı kaçtır?

Kişisel Tercih Soruları (Sistemi Yoktur)

Bu grup, insanların yaptığı farklı tercihler sonucunda oluşan farklı cevaplara sahiptir (kişisel tercih kuralları olarak gruplandırılmıştır).

Soruyla bağlantılı olduğu müddetçe istediğiniz her şey böyle bir soruya cevap kabul edilebilir. Sonuçta insanları tercihlerinden dolayı yargılamanın bir anlamı olmayacaktır. Bu gruba örnek sorular şunlardır:

•   Dağda mı yoksa deniz kıyısında mı bir tatil tercih edersiniz?

•   Nasıl bir saç şekliniz olmasını istersiniz?

•   Eviniz için hangi renkleri tercih edersiniz?

•   Bu şehirde en sevdiğiniz lokanta hangisidir?

Muhakeme Soruları (Çoklu Sistem)

Muhakeme  gerektiren  bir  soru  türüdür  fakat  tartışmaya  açık birden fazla cevabı vardır. Bu sorular özellikle münazaralarda daha iyi ve daha kötü cevapları (delili ve muhakemesi sağlam veya zayıf) içermesi bakımından anlamlıdır. Bu sorulara ihtimaller arasından en iyi cevabı ararız.

Bu  sorulara  verilecek  cevaplar,  açıklık,  doğruluk  ve  ilgililik  gibi evrensel entelektüel standartlar kullanılarak değerlendirilmelidir. Bu sorular beşerî bilimlerde (tarih, felsefe, sosyoloji, sanat vb.) oldukça yaygındır. Ebeveynlik, aile, iktisat ve siyaset ile ilgili gündelik yaşama ait sorular bu gruptadır. Bu gruba örnek sorular şunlardır:

•   Ulusumuzun  bugün  karşı  karşıya  kaldığı  en  önemli  ekonomik sorunları en iyi nasıl çözebiliriz?

• İnsanların  zararlı  alışkanlıklara  yakalanma  oranını  düşürmek için ne yapılabilir?

•   Çevrenin korunması ile iş dünyasının menfaatleri arasında nasıl bir denge kurabiliriz?

•   Gelişmiş bir vergi sistemi nasıl olmalıdır?

•   En iyi ekonomi sistemi hangisidir?

•   Müşteriyle  ilgili  bir  sorun  karşısında  en  iyi  yaklaşım  tarzı  ne olabilir?

İnsanlar  muhakeme  sorularından  daha  ziyade  gerçek  cevabı  ya da  belli  bir  sistemi  olan  soruları  çözmekte  daha  iyi  olma  eğilimindedir. İnsanlar genellikle “doğru” cevabı arayarak düşünme sürecini basitleştirmek  isterler.  Ancak  hayattaki  önemli  soruların  çoğu  bu kadar kolay cevaplanamaz. Örneğin: Böyle zor bir çocuğa ebeveynlik yapmanın yolları nelerdir?   Bu sorunlu personel ile çalışmanın en iyi yöntemi nedir? Bir evlilikten ne bekliyorum? İnsanların gezegenimize verdikleri zararı nasıl azaltabiliriz? Bütün bunlar muhakeme sorularıdır ve birçok alternatif bakış açıları içinde muhakeme yapmamızı gerektirir.

Bugün dikkat edeceğiniz şey: Üç soru türü

Bu  üç  tür  soru  tarzında  düşünmenin  kafaları  karıştırdığını  fark edin. Aynı  karışıklığı  kendiniz  düşünürken  de  görmeye  çalışın.  Gün içinde bu üç soru türünü keşfetme alıştırmaları yapın. Kendi düşüncelerinizde bunları keşfederken başkalarının düşüncelerinde de bunları fark edin. Yönteme dayalı bir soru olmadığı halde cevap olarak tek bir gerçeği (hatalı olarak) ileri sürdüğünüz durumlarda, bu sorunun aslında  muhakeme  gerektiren  bir  soru  olduğunu  fark  edin. Aynısını çevrenizdekilerin  cevaplarında  da  fark  edin.  Bir  muhakeme  sorusu üzerinde düşünürken, bütün önemli ve ilgili bakış açılarını tanımlayın ve bu bakış açılarını -özellikle de hem fikir olmadıklarınızı- mümkün olan en doğru yolla açıkça ifade edin.

Üç soru türünü kullanma ve içselleştirme stratejileri:

•  Sadece bu üç farklı soru türünü anlamak bile bunları ivedilikle günlük hayatınıza uygulayabilmeniz için yeterlidir. Bir toplantı esnasında  insanların  tartıştığı  ana  soru  tiplerini  fark  etmeye çalışın. Bu sorular çoklu sisteme dayalı muhakeme sorularından mı  oluşmaktadır?  Yoksa  çoğunlukla  yönteme  dayalı  sorular mıdır?  Ya  da  insanlar  kendi  zevk  ve  tercihleri  hakkında  mı konuşmaktadır?

•   İnsanlar muhakeme sorularını gerçek veya usul soruları olarak gördüğü  zamanları  fark  edin.  Örneğin,  birden  fazla  cevabı olabilecek  muhakeme  sorusuna,  dogmatik  bir  şekilde,  kendi cevaplarını  tek  “gerçek”  olarak  ileri  sürdüklerini  fark  edin. Bir  muhakeme  sorusuna  farklı  bakış  açılarıyla  bakıyorlar  mı? Bakıyorlarsa ne ölçüde?

•   Günün sonunda muhakeme yürüttüğünüz önemli soruların bir listesini yapın. Daha sonra onları gruplandırın. Tek gerçek cevabı veya bir sistemi olan sorular mıydı? Kişisel zevk ve tercihlerle alakalı  sorular  mıydı?  Ya  da  muhakeme  soruları  mıydı?  Daha sonra  her  birine  nasıl  cevap  verdiğinizi  düşünün.  Muhakeme sorusuna   basit   bir   cevap   aradığınız   oldu   mu?   Yapmanız gerekmediği halde herhangi birinden bir konuda kişisel tercih sorusuna cevap vermesi için muhakeme yürütmesini istediniz mi?