20.11.1993 - A

Eûzübillâhimineşşeytânirracîm. Bismillâhirrahmânirrahîm

El-Hamdülillâhi rabbi'l-âlemîne hamden kesîran tayyiben mübâreken fîh. Kemâ yenbeğî li-celâli vechihî ve li-azîmi sultânih.

Ve's-salâtü ve's-selâmü alâ seyyidinâ ve senedinâ ve mededinâ Muhammedini'l Mustafa. Ve alâ âlihî ve sahbihî ve men tebiahû bi ihsânin ilâ yevmi'l cezâ.

Emmâ ba'd:

Aziz, muhterem ve sevgili kardeşlerim!

Çok kıymetli bir âlimin; Ebû Abdirrahman es-Sülemî'nin -rahmetullâhi aleyh ve kaddesallâhu rûhahû- yazmış olduğu çok değerli, mümtaz bir kitap olan Tabakâtu's-sûfiyye’sini okuyoruz. Ebû Abdirrahman es-Sülemî tasavvuf büyüklerinin hayatlarını ve mübarek fikirlerini toplamış, böyle bir eser meydana getirmiş. Ve bu eseri çok kıymetli Mısırlı bir profesör de çok güzel dipnotlar, ilaveler, açıklamalar yaparak neşre hazırlamış. Henüz Türk dilimize tercüme edilmemiş bir kaynak eser olduğu için; tasavvuf konusunda en salahiyetli, en meşhur, en büyük, en kıymetli şahısların sözlerini ve fikirlerini buradan öğrenebiliriz diye bu kitabı okuyoruz.

Tabakâtü's-sûfiyye isimli eserinden 102 sayfa okumuşuz. 13.terceme-i hâle ulaşmışız. Elhamdülillah başlanan bir şey devam ediyor ve sona doğru yaklaşıyor. Bugün okuyacağımız sayfa eserin 103. sayfasında 13. terceme-i hâl. Daha önce İbrahim b. Edhemler vesaire dâhil on iki tane şahıs, hayatı ve eserleriyle okunmuş oldu.

Bugünkü zâtın ismi, Ahmed b. Hadraveyh.

Müellif diyor ki;

Ve minhüm Ahmedü'bnü Hadraveyh el-Belhiyyü.

Minhüm. "Bu sûfîlerin büyüklerinden."

"Evliyâullah" diye bildiğimiz tarikat erbâbı zâtların bir tanesi de, Ahmet b. Hadraveyh'dir.

el-Belhıyyü. "Belh şehrindendir."

Horasan'ın Belh şehri, Mevlânâ'nın şehri.

Künyetühû Ebû Hâmidin. "Künyesi Ebû Hâmid'tir."

Bu künyede bir şahıs daha bilirsiniz; Ebû Hâmit el-Gazzâlî. Gazzâlî'nin de künyesi Ebû Hâmid'tir. Demek ki onunla künyedaş.

Kibâr, "kebîrler" demek. "Büyük Horasan meşâyihinin büyüklerinden birisi idi."

Biz kibarı Türkçe'de "nezaketli" mânasında kullanıyoruz. Onlar "büyük, ulu şahsiyet" mânasında kullanıyorlar.

"Horasan şeyhlerinin ulularından birisi idi."

Sahibe Ebâ Türâbihi'n-Nahşebiyye. "Nahşebli Ebû Turâb, Ebû Turâb en-Nahşebî denilen büyük sûfî ile arkadaşlığı, sohbeti oldu."

Daha doğrusu bu onun talebesi oldu; ona gitti, geldi. Onun meclislerine devam etti; ondan feyiz aldı.

Sahabe; "Peygamber Efendimiz ile sohbet etmiş kimseler." Sahabenin Peygamber Efendimiz'le sohbeti gibi bu da Ebû Turâb en-Nahşebî'nin meclislerine devam etmiş, ondan feyiz almış. Sahibe "Sohbet etti." demek ama eşit değil. Sohbet edilen daha büyük; sohbete giden onun talebesi durumunda.

Ve Hâtemeni'l- Esamme.

Hâtem-i Esam'ın da meclislerine devam edip sohbetlerinden feyiz alma durumu var. Hâtem-i Esam'ın menâkıbı daha önce geçmişti.

Ve rahale ilâ Ebî Yezîde'l-Bistâmiyyi.

Ve rahale "Görmek için seyahate çıktı, ziyaretine gitti." İlâ Ebî Yezîde'l-Bistâmiyyi. "Ebû Yezîd Bistâmî" dediğimiz büyük şeyhimiz; tabi bizim de şeyhimiz oluyor. "Onun da ziyaretine, görmeye gitti."

Bistam; tabi Belh'ten uzak başka bir şehir ama onu görmeye de kalktı, gitti.

Yezîd kelimesi gayri munsarif'tir, muzafun ileyh olduğu halde Yezîde olabilir.

Nahiv bakımından Ve rahale ilâ Ebî Yezîde'l-Bistâmiyyi diye okunması lazım.

Demek ki Hâtem-i Esam'dan, Ebû Turâb en-Nahşebî'den feyz almış, Horasan'ın en büyük şeyhlerinden birisi de buymuş. Ebû Yezîd-i Bistâmî'yi de görmeye, ziyaretine gitmiş. Onun ziyaretiyle de şerefyâb olmuş.

Ve hüve min mezkûri meşâyihi Horâsâne bi'l-fütüvveti.

Mezkûrî burada mezkûrîn kelimesinin muzâf hâli, yani nun'u düşmüş. Mezkûrîn; "mezkûrlar, anılanlar, adı geçenler" demek.

Ve hüve min mezkûri meşâyihı Horâsân bi'l-fütüvveti. "Ahmed b. Hadraveyh, Horasan şeyhleri içinde fütüvvet cihetiyle anılan kişilerden biriydi."

Fütüvvet; tasavvufta bir tarz, bir zihniyet, bir akım. Tasavvuf içinde bir cereyan. Fütüvvet hakkında kitaplar yazılmış. Hatta bu okuduğumuz eserin yazarı Ebû Abdurrahman es-Sülemî'nin de "Horasan fütüvveti" hakkında müstakil bir eseri var.

Fütüvvet üzerine özel çalışması, yazmış olduğu, telif etmiş olduğu bir kitap var. Kısaca söylemek gerekirse Fütüvvet fetâ kelimesinden geliyor. Fetâ "yiğit" demek; fütüvvet "yiğitlik" demek. Anlamı yiğitlik ama meslekî bir organizasyon.

Meslek teşkilatı gibi fakat tasavvufî yönü olan bir meslek teşkilatı. Tarikat erbabını, dervişleri, tekkeye devam eden müridleri umumiyetle beleşçilikle, onun bunun sırtından geçinmekle itham ederler ya! Aslında sûfîler, kendi elinin emeğini yemek fikrindedir

Kimseye yük olmamak, kendisi çalışıp kazanmak, kazancıyla kendi ihtiyacını gidermek, buna ilave olarak başkasına da iyilik yapmak, sadaka vermek.

Mesela İbrahim b. Edhem hazretlerini biliyoruz. Bir zamanın padişahı ama akşama kadar kendisi çalışırmış. Kazancıyla yiyecek alırmış, derviş arkadaşlarıyla kaldığı yere onları getirirmiş; onlara da ikram edermiş.

Hem çalışıyor , hem de başkalarına yediriyor. Yani mükrim; ikram ediyor, paylaşıyor. Beleşçi değil bilakis başkalarına hizmet veren kimseler. Onun için büyüklerimiz tasavvufun bir tarifini de şöyle yapıyor:

"Tasavvuf yar olup bar olmamaktır."

Tasavvuf dost olmaktır ama dost olduğu kimseye yük olmamaktır. Onun sırtından, kesesinden, mevkiinden, makamından, zenginliğinden istifade etmeyi düşünmemektir. Ona yük olmamaktır. Bilakis; "Ben buna bir yardım yapabilir miyim? Ben buna bir hizmet verebilir miyim? Ben buna bir yönden faydalı olabilir miyim?" diye düşünmektir.

Çünkü Peygamber Efendimiz sallallahu aleyhi ve sellem; "İnsanların en hayırlısı insanlara en çok faydalı olandır." buyurmuş.

Böyle düşünürler.

O bakımdan büyük sûfîlerin hepsi bir mesleğe sahip olmuşlardır. Bir meslek edinmiş, ellerinin emeği ile geçinmişlerdir. Kazancının fazlasını da hayra, hasenâta sarf etmişlerdir. Böylece onların kimisinin demirci, kimisinin attâr, kimisinin derici, saraç kimisinin şu veya bu meslekte olduğunu görüyoruz.

Bunu niçin yapıyorlar?

"Kimseye yük olmayalım, kendimiz kazanalım; elimizin emeğini yiyelim, helal lokma yiyelim de feyzimiz çok olsun." diye yapıyorlar.

Feyizlerinin, mânevî terakkilerinin kesintisiz olması, (bu hâle) gölge düşmemesi için helal lokma yemeye dikkat etme arzularından kaynaklanıyor. Onun için fütüvvet teşkilatı, meslekî teşkilattır. Meslekler organize olmuş. Ama adamların hepsi derviş; dervişâne ahlakı getirmişler. Çıraklığın bir âdâbı var; kalfalığın, ustalığın bir âdâbı var.

Ürettiği mal mutlaka kaliteli olacak; kaliteli olmazsa meslekten atılabilir. Ustasına hürmet etmezse çıraklıktan atılabilir. Kimse kimsenin çırağını ayartıp kendisine çekemez. Çıraklıktan kalfalığa geçiş bir merasimle olur. Kalfalıktan ustalığa çıkış bir merasimle olur. Bir intizama almışlar. Böylece bu organizasyon, fütüvvet teşkilatı organizasyonu olarak yayılmış.

Bizim Anadolu'ya da gelmiş.

Horasan'dan Ortadoğu'ya Bağdat'a oradan da Selçuklularla Anadolu'ya gelmiş ve Anadolu'da fütüvvet teşkilatı çok canlı olarak yaşamış. Hatta fütüvvetin pîri Kırşehir'de Ahî Evran olarak biliniyor. Onun için şimdi senede bir, belli zamanda Kırşehir'de Ahî Evran merasimleri yapılıyor. Bir ara Ankara'yı bu ahîler idare etmiş. Ankara'nın yönetiminde bir devre, ahîlerin yönetim devresi. Yeşil ahî veya Ahî Mesut. Şimdi Etimesgut dediğimiz yer "Ahî Mesut" demek. Ahî Evran, Ahî Elvan, Ahî Şerafettin gibi birçok kimse var.

Ahî dediğimiz zaman aklımıza ne gelecek?

Bir tarikat erbabı şahıs gelecek. Tarikatle, tasavvufla ilgisi olan bir şahıs ama aynı zamanda bir meslekle ilgili, o meslekte çalışan bir kimse. Sıradan bir insan da değil; o mesleğin en yükseğinde, başkanı durumunda olan kimse.

Bir insan ahî ise o devirde epeyce zengin, varlıklı, itibarlı, etrafında adamı olan kimse, demektir. Ahî unvanı önemli. Osmanlıların ilk devrelerinde Bursa'da da ahîler vardı. Hatta bazı vezirler ahî idi; ahîlik teşkilatı ile ilgisi olan kimselerdi. Hatta bazı padişahlar ahîlik teşkilatına bağlı idi. Fütüvvet teşkilatı işte bu.

Ahînin kelime manası ne?

Ahh kelimesi Arapça'da "kardeş" demek. Akhî kelimesinde fazladan ye harfi var, akhi kelimesi başka bir kelime. Bu ahî kelimesi bir rivayete göre aka, ağa kelimesinden geliyor; yani "büyük ağabey, itibarlı kimse" mânasına.

Bu aka kelimesi halen "beyefendi" mânasında kullanılır. İran dilinde, Farsça'da kullanılır. Mesela birisi birisine hitap ederken beyefendi anlamında bu aka kelimesini kullanılır.

Biz Ahmet Bey, Mehmet Bey diyoruz ya; bu bey mânasında aka kelimesi kullanılır. Bu aka, ağa olmuş. Ahmet Ağa, Mehmet Ağa. Bu kaf harfi ğayın'a dönmüş; ağa olmuş. Sonra da ahî haline gelmiş.

Bir rivayete göre "sehâvet sahibi, cömert" mânasına geliyor. Bunlar zengin olduklarından, ağa olduklarından sofraları açık; misafir ağırlıyorlar, fakirlere bakıyorlar.

"Zengin, cömert kimse, mânasına geliyor." diyenler var.

Hatta biraz zorlayarak "Eti" kelimesiyle ilgisi olduğunu söyleyenler var. Hani Anadolu'da Etiler var ya, oradan geliyor diyenler olmuş ama bunun menşei Horasan.

Terceme-i hâlini okuduğumuz Ahmed b.Hadraveyh Horasan'da ilk defa fütüvvetle, ahîlikle anılan kimseymiş

Ve dehale Neysâbûre. "Nîşâbûr şehrine de girdi."

Aslında Araplar bu şehre "Neysâbûr" diyor Sâsânilerin Şâpur isminde hükümdarı var onun ismiyle ilgili, şe ile olması lazım. Neysâbûr diyorlar, Bozulmuş şekli olarak biz Nişabur diyoruz. Doğrusu Neyşâpûr. Arapçada p harfi olmadığı için Neysâbûre deniliyor.

Dehale Neysâbûre, "Nişâbur'a da geldi."

Belhli ama Nişâbur şehrine de girdi.

Fi ziyâreti Ebî Hafsini'n-Nîsâbûrî. "Ebû Hafs en-Nîsâbûrî isimli büyük alim sûfîyi ziyaret için Nişâbur'a da geldi."

Nişâbur da Hacı Bektaş-ı Velî'nin şehriydi. Oradan kalkmış gelmişler; o da, Horasan'da eski bir kültür merkezidir. Arapların, Arap fatihlerin oraları fetheden ilk müslümanların ordugâhının olduğu yerdir; o da bir büyük şehir.

Kîle li-Ebî Hafsın "Ebi Hafs'a denildi ki soruldu ki."

Men ecellü men raeyte min hâzihi't-tabakâti? "Bu tabakadan gördüklerinin en ulusu, en yücesi, en kıymetlisi en büyüğü kimdi?"

Bu tabakadan dediği; "sûfîlerin tabakası."

"Birinci nesil, ikinci nesil, üçüncü nesil" diye, nesil nesil tabakalandırıyor.

Ebû Hafs'a; "Bu nesildeki; bu emsal, bu akran, bu devrin sûfîleri içinde en büyüğü kim?" diye sormuşlar.

Ecell, celîl kelimesinin ism-i tafdîl'i.

Mâ raeyte ehaden ekbera himmeten ve lâ asdaka hâlen min Ahmede'bni Hadraveyh.

O da cevaben demiş ki:

Mâ raeyte ehaden. "Hiçbir adam görmedim." Ekbera himmeten. "Himmeti en yüksek olmak yönünden." Ve lâ asdaka hâlen. "Hâli en doğru dürüst, en sağlam olmak yönünden." Min Ahmede'bni Hadraveyh. "Bu Ahmet b. Hadraveyh'den daha üstününü görmedim."

Türkçe'ye tam çevirecek olursak;

"Benim gördüklerimin içinde himmeti en büyük olan ve hâli en tam, katıksız, doğru düzgün derviş hâli olan oydu." demek.

Himmet orada "gayret" mânasına.

"Tasavvuftaki gayretinin yüceliği bakımından, iyi bir müslüman, iyi bir sûfî ve Allah'ın sevgili kulu olmak için yaptığı fedakârlıklarının ve çalışmalarının büyüklüğü bakımından; bir de hâlinin gerçek bir sûfî, tam gerçek bir tasavvuf erbabı hali olması bakımından bundan daha büyüğünü görmedim. En büyüğü Ahmet b. Hadraveyh idi." diye methetmiş, Ebû Hafs en-Nîsâbûrî.

Demek ki etrafında ziyaret ettiği, görüştüğü kimselerin; halini doğru dürüst ve gerçek sûfi olarak ve gayretinin de çok büyük bir gayret ve himmet erbabı bir kimse olduğunu söyledikleri bir kimseymiş.

Tüvüffiye senete erbaîne ve mieteyn.

Hangi tarihte vedat etmiş?

Tüvüffiye. "Vefat etti."

Allah tarafından ruhu kabz olundu, meçhul sîgasıyla.

Senete erbaîne ve mieteyn. Erbaîn "kırk" demek.

Aşere, ışrîn, selâsîn, erbaîn, hamsîn, sittîn, seb'în, semânîn, tis'în mie.Arapça onun katları böyle

Tasavvufta bir başka şeye daha erbaîn deniliyor:

"Adam erbaîna girdi" diyorlar.

Ne demek?

"Kırk günlük ibadete girdi." demek. Farsçası çile. Çihil veya çil Farsça "kırk" demek yani erbaînin Farsçası. Çile de "kırk günlük ibadet" demek. Hani 'çile çekmek' deniliyor ya, derviş kapalı bir yere, yerin altına veya bir caminin köşesindeki bir yere veya penceresiz bir hücreye giriyor; tesbih çekiyor. Kırk gün ibadet ediyor; kimseyle görüşmüyor. Yemeğini azaltıyor; gündüzleri oruç tutuyor, geceleri uykusunu azaltıyor. Zikrini çok yapıyor; belli bir usulle.

Bu usulleri mesela Avârifü'l-Maârif isimli eserinde İmam Sühreverdî Efendimiz -o da bizim pirlerimizden- açıklamış. Halvetin nasıl olacağına dair bir bölüm var; onu okursunuz. Halvet veya erbaîn veya Farsçası çile. Halvet çıkarmak erbaîne girmek veya çile çıkarmak.

Hepsi de; "Kırk gün ibadete girmek, tasavvufî bir çalışma yapmak; orada o eğitimi görüp çıkmak." demek.

Çileden çıkmak ne demek?

Adam dervişken ibadet ediyorken o kadar kızmış ki rayından çıkmış, gitmiş. Çileden çıkmak, o mânaya gelir.

240 senesinde vefat ettiği anlaşılıyor.

240 senesinin miladî seneye dönüştürülmesi nasıl olacak?

Tarih kurumumun neşrettiği; "Hicrî tarihleri miladîye çevirme kılavuzu" diye kılavuzlar vardır. O, araştırıcıların masasında durur. Açarlar 240 senesi hangi seneye rastlıyor, hangi miladî aya rastlıyor, hangi gününde başlıyor? Günü gününe oradan çıkarırlar. Böyle cetvelleri vardır. Sayfa sayfa cetveller halinde gider. Ama takrîbi bir hesap yapmak gerekirse hicri takvim 36 senede bir sene fazlalaştığı için bunun içinde kaç tane 36 var diye 36'ya böleceğiz; yani sekiz sene artmıştır. Sekizi çıkaracağız 240-8=232 eder. Hicret de 622 yılında olduğu için 622+232= 854. miladî yıla denk geliyor.

Hesaplaması bu şekilde; kısaca böyle bulunur.

Miladî 852'lerde ne oldu? O tarihte ne varsa işte oradan düşünüp hesaplayabilirsiniz.

Kezâlike semi'tü Abdâllahi'bne Aliyyin, kâle semi'tü Muhammede'bne'l-Fadlıni'l-Belhıyye yezkürü zâlike.

Bu paragraf ne demek?

Kezalike. "Bunun gibi." Semi'tü. "Ben işittim."

Kimi?

Abdâllahi'bne Aliyyin. "Ali oğlu Abdullah'ı işittim."

Kâle. "Dedi ki." Semi'tü Muhammede'bne'l Fadlıni'l-Belhıyyı yezkürü zâlike. "Muhammed b. Fadl el-Belhî'den işittim." Yezkürü zâlike. "Bu senede vefat ettiğini o söylüyordu."

Vefat tarihinin nereden alındığını; kaynağını, kimden duyduğunu bize o söylemiş oluyor.

[Semi'tü Mansûre'bne Abdillâhi. ] Köşeli parantez içinde bir metin görürseniz bu; 'Bunun burada böyle olması lazım. Benim faydalandığım yerde bu yok ama ben bunu falanca yerden aldım.' demektir. Yani "kendisinin araştırıp bulup eklediği yer" demektir.

Semi'tü Mansûre'bne Abdillâhi. "Abdullah oğlu Mansur'dan duydum." Yekûlü sem'itü Muhammede'bne Fadl. "O da Muhammed b. Fadl'dan duymuş." Yekûlü semi'tü Ahmedi'bni Hadraveyh. "O da Ahmed b.Hadraveyh'den duymuş." Yekûlü veliyyu'llâhi la yesimu nefsehû bi-sîmâin. Ve lâ yekûnü lehû ismün yetessemmâ bihî

Dikkat ederseniz; bizim müellifimiz bir zâtın hayatını anlatırken ne derdi?

Eğer hadisle meşgul olmuş, hadis rivayeti de yapmışsa ve esnede'l-hadîs "Hadis de rivayet etmiş." derdi, bir misal verirdi. Burada öyle demedi; doğrudan doğruya sözüne geçti.

Yekûlü. "Şöyle diyordu." Veliyu'llâh. "Allah'ın velîsi, sevgili kulu, dostu." Lâ yesimu nefsehû bi-sîmâin. "Kendisini bir alâmetle işaretlemez." Ve lâ yekûnü lehû ismün yetessemmâ bihî. "Ve onun kendisine verilmiş bir sıfatı da, ismi de olmaz."

Şan ve şöhret peşinde koşmaz. Her türlü isimden, sıfattan sıyrılmış bir kimse olur.

Kendisine bir sıfat tayin edip yakıştırmaz. Kendisini bir vasıfla tavsif etmez. Bir işaretle işaretlemez.

Peki ne olacak?

Renksiz, kokusuz, şeffaf, isimsiz, vasıfsız ne demek?

"Benliğini yok etmiş, tamamen Allah'ın iradesine teslim olmuş, herşeyiyle Allah'ın rızası için hareket eden; kendisi yok ortada sadece Allah'ın emirlerini icra eden bir varlık halinde."

Veliyyullâhın vasfı budur.

Kendisi yok ortada; onu kastederler. Öyle demek istiyor; Allahu a'lem. Allah'ın sevdiği bir kul ise kendisinin bir iradesi, isteği, arzusu, ismi, kendisinin bir sıfatı, şânı olmaz. Kendisinin hiçbir şeyi olmaz. Hani "yok olmak"  hiç olmak deniliyor ya ve ölmeden evvel ölmek.

Vezirin birisi veya makam sahibi birisi gidiyormuş. Dervişin birisi de kenarda oturuyormuş. Hikâye nasılsa, detayı belki çok doğru olarak hatırımda kalmamış olabilir. Kalkmamış, aldırmamış. Adam dönmüş yanına kadar gelmiş;

"Sen benim kim olduğumu biliyor musun?" demiş.

"Bilmiyorum."

"Ben vezirim." demiş.

"Ben bu kadar mevki, makam sahibi bir insanım. Niye bana kalkmadın, hürmet etmedin. Sen bana gereken ihtirâmı göstermedin." demek istiyor.

"Peki sen vezirlikten sonra ne olacaksın?" demiş.

"Allah yardım ederse sadrazam olacağım."

"Ondan sonra ne olacaksın?"

"Şunu bunu."

Ondan sonra, ondan sonra, söyleyeceği şeyler bitmiş.Hiç demiş

"Sen ne kadar zaman geçtikten sonra hiç olacaksın ben zaten şimdiden hiçim." demiş.

Böyle bir latifesi, şakası da var.

Hacı Bayram camiinin imamı ârif bir hocaefendi vardı; Zekai hoca. Bir kart bastırmış; eski yazı kocaman bir hîç yazmış oraya; "Bu benim kartvizitim." diyordu. İsmi yok da hiç; yani "yok olmak "Benlikten tamamen sıyrılmak, zerre bile olmamak; hiç olmak." Evliyâullah'ın asıl hâli budur.

Tevazuun en ileri derecesi, benlikten sıyrılmanın en üstün mertebesi; kendi beşerî şahsiyetine, dünyevî varlığına ait hiçbir sıfatı yok ,her şey Allah’ın onun üzerindeki tecellisi.Kendisini tamamen Allah’ın iradesine teslim etmiş,tam teslimiyet sahibi.

Zaten Müslüman Alla’a teslim olan insandı.Bu o kadar teslim olmuş ki artık ortada kendi kalmamış yok olmuş.Benliğini yok etmek tasavvufta bu manada.

Kale ve kalü Ahmedü,müellif yine aynı ravilerle Ahmed’in şöyle dediğini nakletti:

el-Kulûbü cevvâletün. "Gönüller cevelân edicidir, gezicidir; dolaşır.

Bir adam fazla gayretli çalışkan ve faal ise "cevvâl" diyoruz ya. Gönüller fıldır fıldır dolaşır, cevvaldir.

İmmâ en-tecevvele havli'l-arşi. "Ya arşın etrafından dolaşır." Ve immâ en-tecevvele havli'l-huşşi. "Ya da çerçöpün etrafında dolaşır."

İlla dolaşır. Gönül bir şeye takılır, bir şeyin peşinde gezer, bir şeye bağlanır. Ya Arş-ı A'lâ'nın etrafında dolanır ya da çerçöp yani haşhaş, kıymetsiz şeylerin etrafında. Maksat; en yüksek duygularla Allah'a kulluk etme yolunda olmaktır.

Huş,noktasız ha ile ötreli olarak harekelenmiş,

"Ya Arş'ın etrafında dolaşır ya mezbelenin etrafında dolaşır." "Helâ etrafında dolaşır." diye düşünmüş olabilir.

İnsan ya Allah'a bağlanır; O'nun rızasını kazanmak için döner dolaşır ya da pis şeylere yönelir. Mâsivallah, "Allah dışındaki şeylerin hepsi." Ot, çerçöp. Mesela "cenin" diyor; "anne karnında ölmüş, kurumuş cenin." "Hurma topluluğu." diyor; "helâ, yüznumara" diye kullanılıyor. "Otluk, tepe mânasına gelir." diyor.

"Gönüller dolaşıcıdır, cevelân edicidir, gezicidir; ya Arş'ın etrafında gezer ya da çöpün, pisliğin etrafında dolaşır."

Tabi Arş'ın etrafında dolaşmayı teşvik ediyor. Gönlün dünyevî, fani şeylere mâsivallaha bağlanmasını istemediği için bu tahkir edici ifadeyi kullanmış. Arş ve huş ikisi de "şe" ile bitiyor. Secî' sanatı da var.

Allah-u Teâla Hazretleri cümlenizden razı olsun. Cümlenizi Peygamber Efendimiz'in sevgisine, şefaatine, iltifatına nail eylesin. Peygamber Efendimiz'in has ümmeti olmanızı nasip eylesin. Dünya ve ahiretin her türlü tehlikelerinden koruyup, dünya ve ahiretin her türlü hayırlarına erdirdiği kullarından eylesin. Firdevsi Âlâda Peygamber-i Zişan’ımıza cümlenizi komşu eylesin. Cennet nimetleriyle mütena'ım eylesin.