Muhammed Bin Kassum Gafiki - Göz Patolojisi

Endülüslü, ünlü göz hekimi ve tıp âlimidir. Asıl adı Muhammed bin Kassum bin Eslem el-Gafiki’dir. Kurtuba ‘ya (Kordoba) ya bağlı Bitrüş (Pedroche) Kalesi yakınındaki, bugün Guijo denilen, tarihte yetiştirdiği hekimlerle ünlü Gafik beldesinden olduğu sanılmaktadır. İbn Eslem el-Gafiki diye de anılır. 

Muhammed bin Kassum Gafiki hakkındaki bilgiler yetersizdir. İbn Eslem el-Gafiki'yi ancak kendi kitabı vasıtasıyla tanımak mümkündür. Onun zamanımıza kadar gelen tek eseri göz hastalıkları konusunda yazdığı el-Mürşid fi'l-kühl'dür. Eserin H.991 / M.1583 istinsah tarihli yazmasının mukaddimesinden edinilen bilgiye göre Gafiki tahsilini Kurtuba'da yapmış, tıp bilgisini Huneyn bin İshak, Ali bin İsa el-Kehhal, Ammar bin Ali el-Mavsıli, Zehravi ve İbn Sina gibi meşhur hekimlerin eserlerini okuyarak ve uzun yıllar çalıştığı Kurtuba'da kendi edindiği tecrübeleriyle elde etmiştir. Kitabını, zamanında göz hastalıklarıyla ilgili teorik ve pratik bilgileri içeren bir kaynak bulamadığı için yazdığını söyler. 

292 yaprak, ilk ve son sayfaları eksik olan el-Mürşid fi'l-kühl altı bölümden, makaleden oluşmakta, her bölüm muhtelif bablara, bunlar da "fasıl" ve "ders' başlıklarıyla alt bölümlere ayrılmaktadır. Birinci bölüm Hipokrat'ın hekimlere tavsiyeleri ve tıbbın önemiyle başlayıp tıpta teori ve pratiğin yerine dikkat çektikten sonra gözün anatomisi, sağlığı, hastalıklarının tedavisi ve cerrahisi hakkında bilgi vererek sona ermekte, ikinci bölümde de gözün parçaları, sinir ve damarları, bunların yapıları ve görme olayının nasıl meydana geldiği anlatılmaktadır. Üçüncü bölüm genel tıp konuları hakkında bilgi içermektedir. Dördüncü bölüm genel olarak hastalıklar, sebepleri ve birbiriyle olan ilişkileriyle genel göz hastalıklarına ayrılmıştır. Beşinci bölümde yedi sınıfa ayrılan göz ilaçları, bunların hazırlanışı ile göz için zararlı ve faydalı renklerden, altıncı bölümde de sadece göz hastalıklarından bahsedilmektedir. Bu bölümde müellif, önemli göz hastalıklarıyla, çocuklarda görülen göz hastalıklarından, gözün tabakalarına göre yetmiş yedi çeşit hastalıktan ve bunların ilaçlarından söz etmekte, son olarak da yirmi beş adet göz cerrahisi aletini şekilleriyle birlikte tanıtmaktadır. 

Müslüman tıp âlimi ve göz doktoru Gafiki, çocuklarda rastlanan göz hastalıklarını ayrı bir bölümde incelemiş, ilaçların terkibindeki maddelerin ölçülerine ve göz sağlığı için en başta sağlıklı beslenmeye dikkat çekmiş, tedavi metotlarına birçok alternatif getirmiş ve göz cerrahisi aletlerinin gelişmesine katkılarda bulunarak göz hekimliğine büyük hizmetler yapmıştır. Bu konuda kaleme almış olduğu eseri, konusunda İslam dünyasında yapılmış çalışmaların en önemlilerinden biri ve en genişidir.

Gafiki ve eserini ilk defa ilim âlemine tanıtan, Alman Doğu bilimci, Arap Edebiyatı tarihçisi Ferdinand Wüstenfeld ve tıp tarihçilerinden L. Leclerc olmuştur. Ardından J. Hirschberg, yardımcılarına eserin baş ve son kısımlarını tercüme ettirdi. Bu konuda daha geniş ve değerli bir çalışmayı Max Meyerhof yaptı. Eserin büyük bir bölümünü, özellikle asıl göz hekimliğiyle ilgili altıncı makalesini Mahmud Sıdki'nin yardımıyla Fransızcaya çevirip bunu İspanya'da yapılan 14. Uluslararası Göz Tıbbi Konferansı münasebetiyle ve Kuzey İspanya ilaç Laboratuarları'nın (CUSI) isteği üzerine eserin tamamının bir özetiyle birlikte yayımladı. Daha sonra Cezayirli hekim Said eş-Şeybani, göz tıbbına dair İtalya'da verdiği bir konferansta Gafiki hakkında önemli bilgiler sundu. Son olarak Hasan Ali Hasan, Madrid Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde İspanyolca olarak hazırladığı doktora tezinin özetini "Tıbbü'l uyun inde'l Arap: İbn Eslem el-Gafiki" başlığıyla Arapça bir makale olarak yayımladı, daha sonra da Gafiki'nin eserinin tahkikli neşrini yaptı.

Gafiki'nin eseri, Batılı araştırmacılar tarafından o devrin Doğu ve Batı İslam medeniyetlerinde tanınan bütün oftalmoloji bilgilerinin bir özeti olarak kabul edilir. Ancak Endülüs'te kaleme alınan göz tababetiyle ilgili en dikkate değer eseri teşkil etmesine rağmen orijinaliteden yoksun, geniş bir deneme mahiyetinde olduğu da ileri sürülmüştür. Fakat Müslüman hekimlerin göz tıbbı üzerine yazdıkları bütün eserler henüz karşılaştırmalı biçimde ele alınmadığından bu konuda söylenenlerin gerçeği tam anlamıyla yansıtması mümkün değildir. El-Mürşid fil-kühl'ün, işlediği genel tıp konularının yanında asıl temasını oluşturan göz tababetine yaptığı hizmeti çeşitli açılardan değerlendirmek gerekir. Her şeyden önce Gafiki'nin. göz patolojisinin genel patolojiyle olan bağlantısını tespitte modern tıbba öncülük ettiği söylenebilir.